Böyek Bolğar ile: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Төзәтмә аңлатмасы юк
Kitap (бәхәс | кертем)
Вандализм, яклау кирәк
Юл номеры - 1:
{{twinLAT|Бөек Болгар}}
[[Файл:Pontic steppe region around 650 AD.png|right|300px|thumb|Böyek Bolğar ile häm anıñ kürşeläre, VIVII g.]]
[[Файл:Idel Bolgar.jpg|right|300px|thumb|Bolğarlar, 512VI-679 ADXIII g.]]
[[Файл:Monogram of Kubrat.svg|right|300px|thumb|Qubrat xan bilgese]]
'''Böyek Bolğar ile''' — (viz. Παλαιά Μεγάλη Βουλγαρία; bolg. Стара Велика България 512-679 AD) — [[hunnar]] näselennändäwläte bulğantarqalğannan bolğarlarnıñsoñ Könçığış [[Awrupa]]da barlıqqa kilgän bolğarlar qäbiläläreneñ berläşmäse, [[bolğarlar]]nıñ tarixi däwläte, başqalası Fanagoriädä urnaşqan bulğan. Böyek BolğardaBolğar ilendä şulay uq başqa xalıqlar da yäşägän (fin-uğır telle xalıqlar h.b.). Böyek Bolğar 632 yılda tözelep, 671 yılda xäzärlär basımı astında tarqala.
 
Böyek Bolğar ile [[512]] yılda tözelep, [[679]] yılda [[xäzärlär]] basımı astında tarqala.
==Nigez salu==
VI ğasırnıñ 80 nçe yıllarında Azov buyı bolğarların häm alarğa qärdäş başqa qäbilälärne HuniTörki qaxanlığı üzenä buysındırğan. Läkin bu könçığış törkilärenä qarşı köräştä bolğarlar, bergä oyışıp, qäbilälärneñ zur häm qüätle berlegen tözi alğannar. Bu berlek tarixta Böyek Bolğar digän isem belän
mäğlüm. Bolğarlarnı berençe bulıp berläştergän keşe [[Dulo]] ıruınnan çıqqan kenäz [[Orğana]] ikänlege bilgele (üz waqıtında hunnarnıñ başlığı, dähşätle [[Attila]] da şuşı ıruğa qarağan).
 
Строка 17 ⟶ 19 :
==Yazuı==
[[Файл:Kokturk Tengri.gif|right|300px|thumb|"Täñrä" run belän yazılğan]]
Borınğı bolğarlar run yazuın da üzläştergännär. Ul monda Xäzär ile aşa Törki qaxanlığınnan kilep citkän. Siräk-miräk bulsa da, täñkä aqçalar da tabılğalıy. Alar başlıça VIII—X ğasır başında suğılğan ğäräp dirhämnäre häm öleşçä [[Vizantiä]] aqçaları. Saltı-Mayaq kul'turası VIII—IX ğasırlarnı eçenä ala.
Bez qısqaça tanıştırğan kul'tura urta ğasırlar başındağı Yevraziä törkiläreneñ iñ zur arxeologik kul'turalarınnan berse bulıp isäplänä. Soñraq ul İdel bolğarları mädäniäte nigez taşlarınıñ bersenä äwerelgän.
 
==[[Qubrat xan]]==
==[http://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%B1%D1%80%D0%B0%D1%82_%D1%85%D0%B0%D0%BD Qubrat xan]==
632 yılda Böyek Bolğar däwläteneñ xanı bulıp Orğananıñ ber tuğanınıñ ulı [[Qubrat]] täxetkä utırğan. Qayber çığanaqlarda, mäsälän, Vizantiä tarixçısı İoann Nikuisskiy xronikasında Qubrat çuqındırılğan häm Vizantiädä imperator İrakliy sarayında tärbiä alğan dip birelgän.
 
Läkin qayber tarixçılar bu xäbärgä şik belderälär häm Qubrat tügel, ä anıñ ağası Orğana Konstantinopol'dä yäşägän häm çuqındırılğan dip raslıylar. Qubrat isä mäcüsi bulıp qalğan, ul waqıtlardağı barlıq törkilär kebek ük [[Täñre]]gä tabınğan («täñrelek» — ber allalıqnıñ başlanğıç forması ul), citmäsä törki süze belän «xan» dip atalğan häm iseme dä törkiçä bulğan. Osta säyäsätçe häm talantlı ğäskär başlığı bulğan Qubrat üzäkläşterelgän däwlät tözi alğan, häm şul çor çığanaqlarında bu däwlät xaqlı räweştä «Böyek» dip zurlap yörtelgän.
 
Qubrat VII yözneñ 50 nçe yıllar axırı—60 nçı yılları başında ülgän (qayberäwlär irtäräk, tögälräk waqıtnı kürsätälär—642 yılda, dilär). Anıñ üleme çınında üze tözegän berläşmäneñ yäşäwdän tuqtawına kitergän. Ğomumän, mondıy arada barlıqqa kilgän däwlätlär, nindi genä yañğırawıq kemnär belän atalmasınnar, qüätle monarx xakimlek itkändä genä yäşi alğannar häm ul ülügä, qağidä bularaq, tarqalğannar, cimerelgännär. Böyek Bolğar belän dä şulay bulğan.
 
==Qubratnıñ ulları==
[[Файл:Bulgarians and Slavs VI-VII century.png|right|300px|thumb|Böyek Bolğar ile häm warisları]]
Vizantiä monaxı Täwbäçe Feofannıñ 810—815 yıllarda terkäp qaldırğan yılyazmasında ber borınğı bolğar riwayäte kiterelä. Anda söylängänçä, Qubratnıñ biş ulı bula. Ul alarğa hiçqayçan ber-bersennän ayırılmasqa, başqalar östennän xakimlek itü häm qollıqqa töşmäs öçen härçaq berdäm yäşärgä wasiät äytep qaldıra. Bu riwäyät soñraq könbatışta kiñ tarala. Anda şundıy ber waqiğa kiterelä: menä xan, ülär aldınnan, ulların üz yanına çaqırta, alarğa ''ber bäyläm sıyıq tal çıbığı kiterergä quşa häm härqaysına şul bäylämne sındırıp qararğa boyıra. Berse dä buldıra almıy. Şunnan soñ xan bäylämnän ber çıbıq suırıp ala da ciñel genä sındırıp birä. Menä, di ul, bäylämne yäş, köçle keşe dä sındıra almadı, ä ayırım ber çıbıqnı ülep yatuçı xälsez qart ta sındırdı. Tormışta da näq şulay: bergä tuplanğan bolğarlarnı berkem ciñä almas, ä ayırılğan här urdanı doşman ciñäçäk häm üzenä buysındıraçaq.''
 
Riwäyättä Qubrat ullarınnan öçeseneñ iseme atalğan: '''ölkäne — [[Batbay]], ikençese— [[Qotrağ]], öçençese — [[Asparux]]''' (ike keçeseneñ isemnäre kürsätelmägän). Ämma xäzärlär häm protobolğarlar tarixın tikşerüçe M. İ. Artamonov häm S. A. Pletneva, tarixi çığanaqlarğa nigezlänep, Qubratnıñ ike genä ulı: Batbay belän Asparux qına buluın raslıylar. Qotrağ isemen alar bolğar qäbilälärennän berse qotrağlar belän bäylilär. Ğomumän, xannıñ biş ulı turındağı riwäyät Böyek Bolğar ilendä bulğan '''biş etnik törkem''', biş ere qäbiläne gäwdäländerä.
 
==«Böyek Bolğar ile» warisları==
Строка 39 ⟶ 44 :
Bu xäl 679 yılda bulğan, ike yıldan soñ, 681 yılda, könbatışta yaña bolğar däwläte—başqalası Plisqa şähäre bulğan '''Dunay Bolğäriäse''' barlıqqa kilgän.
 
Bolğar xannarı dinastiäse ildä 300 yılğa yaqın — başta 816 yılğa qädär [[Asparux]], annarı Omutarx näselläre xakimlek itkän. Läkin aqrınlap bolğarlarnıñ slavyanlaşuı köçäyä barğan, 865 yılda slavyan Boris (852—889) patşalıq itkändä ük inde xristian dine qabul itelgän, ä 894 yılda bertuğan [[Kirill]] häm [[Mefodiy]]lar uylap tapqan slavyan yazuı [[kirillitsa]] ğämälgä kertelgän. Slavyan tele räsmi töstä çirkäw häm däwlät tele bulıp äwerelgän. Törki telle bolğarlar belän könyaq slavyannar arasındağı etnik ayırma aqrınlap yuqqa çıqqan. Asılda, bolğarlar küp sanlı slavyannar tarafınnan yotılıp betkännär, tik alarnıñ ataması ğına etnonim—xalıq iseme bulıp saqlanıp qalğan.
===Batbay warisları===
* Qubrat xannıñ ölkän ulı Batbay Tönyaq Qawqazda üz cirlärendä torıp qalğan häm xäzärlärgä buysınğan. Tora-bara anıñ citäkçelegendäge bolğarlar, yağni quban bolğarları, «qara bolğarlar» dip atala başlağannar. Bügen alar belän xäzerge [[qaraçay]]lar (qaraçalılar) häm [[balqar]] xalıqların bäylilär. «Bolğar» häm «balqar» süzläreneñ yaqınlığına iğtibar itegez. «Qara» süze ğomumän törki telle küp kenä xalıqlarğa xas üzençälek. Ul alarnıñ qara tutlı bulularınnan alınğan. Mäsälän, qaraçalardan tış qara nuğaylar, bezgä mäğlüm qara xäzärlär, qara qıtaylar bulğan (qara qıtaylar—alar qıtaylar tügel, ä VI—VIII yözlärdä tönyaq-könçığış Qıtayda yäşägän törki qäbilälär). Şunısın da äytergä kiräk, fändä mäğlümlek alğan Pereşçepkino xäzinäse dä — altın häm kömeş sawıtlar, qimmätle qorallar, bizänü äyberläre, altın yözeklär h. b.— Batbay iseme belän bäyle. Ul Poltawa ölkäseneñ Keçe Pereşçepkino awılı yanında tabılğan.
Строка 57 ⟶ 62 :
 
==Tışqı sıltamalar==
* [http://www.tertullian.org/fathers/nikiu2_chronicle.htm John of Nikiu Chronicles] 46
* [http://www.kroraina.com/p_bulgar/p_bulg5.htm Great Old Bulgaria facts and sources in greek, hebrew, latin]
* [http://www.bolgar.info/ Bolğar däwläte]
* Повесть временных лет. М.-Л., 1950. Ч. 1-2; Полное собрание русских летописей. М., 1949. Т. 2; М., 1962. Т. 1, вып. 2.