Мөхәммәт-Әмин: юрамалар арасында аерма

'''Мөхәммәт-Әмин хан''' (яки '''Мөхәммәт Әмин''')– 1487—1495[[1487]]—[[1495]], 1502—1518[[1502]]—[[1518]] елларда [[Казан ханлыгы]] белән идәрәидарә иткән хан. Шул ук вакытта шагыйрь[[Урта гасыр әдәбияты]]ның бер вәкиле, шагыйре булып санала.

1502 елда Габдел-Латыйфны кулга алалар һәм Мәскәүгә озаталар, заманында ИлхамИлһам ханны җибәргән кебек, аны да төньякка сөргенгә сөрәләр. [[Казан]] тәхетенә тагын Мөхәммәт-Әмин утыртыла. ШуңарчыМоңа улкадәр рус кенәзе [[Иван III]] аңа [[Кашира]] һәм [[Серпухов]] шәхәрләрешәһәрләрен беләнидарәгә идәрәһәм «[[туклану (Урта гасыр)|туклануга]]» иткәнбиргән була. Бу вакытка инде ул 30 яшькә җитә, дәрәҗәсенәчыгышы карапаркасында, сүздә генә булса да, Литва сугышында хәтта рус гәскәрләренеңгаскәрләренең башлыгы итеп тә билгеләнә.

Икенче тапкыр Казан ханы булып утыргач (1502—1518), Мөхәммәт-Әмин үзенең дөньяга карашын үзгәртә, сәяси хәлләрне башкача бәяли башлап, үз дәүләтен бәйсезлек юлы белән үстерү күзлегеннән чыгып ешэш итүгә керешә. Чыганакларда әйтелгәнчә, монда аның яңа җәмәгәте – ИлхамИлһам ханның тол калган хатыны зур йогынты ясаган. Әүвәл шундый тәртип яшәгән: үлгән монархның хатынын аның дәүләт башлыгы булып калган энесенә кияүгә бирә торган булганнар. Мәсәлән, Касыйм хан үлгәч, аның тол хатынын Мәхмүтәк ханга, Хәлимнең хатыны Нурсолтанны Ибрахим ханга биргәннәр. Ханнан тол калган хатын икенче тапкыр, өченче тапкыр туры килсә, анда да бары тик ханга гына кияүгә чыга алган. Әгәр иренең кече туганы булмаса, аны башка ханлык идәрәчесенә димләп биргәннәр. Шуңа күрә татар ханнарының ике яки берничә хатыны булуга бүгенге укучы гәҗәпсенмәскә тиеш. Гомумән, мондый йола урта гасыр дөньясында киң таралган булган.

ИлхамныңИлһамның тол хатыны Казан җиренең ватанпәрвәре (патриоты) һәм үзенең беренче ире белән сөргендәге кыерсытуларны күп күргән кеше булган, һәм, әлбәттә, ул Мөхәммәт-Әминнең милли хисләрен уята алган. Ханның әнисе Нурсолтан тәрбиясенең дә йогынтысы тимичә калмаган, ханбикә ул вакытта Кырымда яшәсә дә, Казанга һәм РоссиягәРуська үз балаларын күрү өчен әледән-әле килеп торган.

=== Яшерен әзерләүләрәзерләнүләр ===

Мөхәммәт-Әмин, зирәк һәм хәйләкәр сәясәтче буларак, сугышка бик яшертен рәвештә әзерләнгән. АныМоны [[Мәскәү]] идәрәчеләреидарәчеләре һәм ханның Казандагы дошманы Киләхмәт тә искәрә алмыйбелми калганнар. Сүз уңаенда әйтик, Мөхәммәт-Әминне һәм Габдел-Латыйфны тәхеттән төшерүдә гәйеплегаепле һәм Казан ханлыгының сәяси тормышында тискәре роль уйнаган Киләхмәт 1506 елда кулга алынган һәм җәзалап үтерелгән.

Картаеп беткән Иван ИИИ неңIIIнең көннәре инде санавлысанаулы гына калганлыгын, кайчандыр күәтлекуәтле монархның бүген ёичһич тә хәлиткеч көч була алмавын хан бик яхшы аңлаган. Ә рус монархының улы – тәхет варисы Василий ИИИIII әтисенекеәтисе кебек сәләткә ия булмаган. Мөхәммәт-Әмин 60 меңле гәскәренгаскәрен Түбән Новгородка таба җибәргән. ОлыОлуг кенәз татарларның чик буендагы Сура елгасын кичеп чыгуларын ишеткән һәм аларга каршы үз гәскәрләренгаскәрләрен чыгарган. Әмма казанлылар бу вакытта инде Түбән Новгородны камап өлгергәннәр, тик шәхәрнешәһәрне ала алмаганнар һәм, рус гәскәрегаскәре белән очрашмыйча, кире кайтып киткәннәр.

1505 елның октәберендәоктябрендә Иван ИИИIII үлгән, ә 1506 елның апрелендә Василий ИИИIII Казан ханлыгына каршы ике берләшмәдән— флотилия һәм атлы гәскәрләрдәнгАскәрләрдән торган зур армия җибәргән. 22 майда Мөхәммәт-Әмин Казаннан ерак түгел генә җирдә алдан килгән көймәле гәскәрнегАскәрне тар-мар иткән, ә бер айдан соң, 25 ийүндәиюнmдә, атлы гәскәргаскәр дә килеп җиткәч, бөтен рус армиясе каты җиңелүгә дучар ителгән. Кайбер рус чыганакларына караганда, Мәскәү гәскәре 100 мең кешедән торган. Россия тарихы турындагы хезмәтендә К.[[Карл Маркс]] та бу сугышны телгә алып болай ди: «Мәскәүлеләрне Казан янында шундый итеп тар-мар китергәннәр, бары 7000 кеше генә котылып кала алган...» ([[Казан янындагы сугыш (1506)]])

== Мөхәммәт-ӘминӘминнең җиңүе ==

Кыскасы, анда бик каты сугыш булган. Русьның Чыңгыз һәм Бату ханнардан соң беркайчан да әле мондый җиңелүгә дучар ителгәне булмаган. Шул чор кешеләре бу бәрелешне [[Куликово сугышынасугышы]]на тиңләгәннәр. Татарлар, әлбәттә, моннан 125 ел элек җиңелүләренең үчен кайтарганнар. Василий ИИИIII Мөхәммәт-Әмин хан белән «елеккечәэлеккечә татулык һәм дуслык» солыхы төзергә мәҗбүр булган. Соңрак С. Герберштейн язганча, «казанлылар Мәскәү идәрәчесеннәнидарәчесеннән бераз тын алганнар».

Мөхәммәт-Әмин солыхка ризалык биргән һәм шуннан ары аның сәяси ешчәнлегендәэшчәнлегендә нинди дә булса активлык күренми.Тарихчы М. Г. Худьяков аның шушы чордагы идәрәсенәидарәсенә мондый бәя бирә: руслар өстеннән менә дигән җиңү явлапяулап, Мөхәммәт-Әмин Мәскәүгә ярарга тырышкан елеккеэлекке эшчәнлеге өчен Казан җәмәгәтчелегеҗәмәгатьчелеге каршында үзен аклаган, һәм шуннан соңгы тормышын тыныч үткәргән:

Мөхәммәд Әминнең 12 юллык «Гыйкаб» («Үч») исемле шигыре билгеле. Бу парчада шагыйрь, үз элгәреләре Сәйф Сарай, Әхмәд ÜргәнчиҮргәнчи, Бәззази традицияләрен дәвам итеп, Аксак Тимернең шәхесен, еш-гәмәлләрен кискен тәнкитлитәнкыйтьли, аның җиргә, «ислам йортына» «золым», «фетнә» китерүен күрсәтә һәм Алладан бу «залимгә» каты җәза бирүен үтенә.

БерничәКайбер тарихчылар фикерләре буенча, [[Сөембикә манарасы]] Мөхәммәд-Әмин вакытында төзелгән иде. Мәскәү Кремленең [[Боровицкий манарасы]] (рус.) төзегән вакытында (1490) Мөхәммәд-Әмин [[Мәскәү]]дә Иван ИИИIII янында яшәгәняши. идеФаразлар һәмбуенча, [[Италия]] архитекторлары ([[Пьетро Антонио Солари]]) белән танышып, дуслашып, соңрак аларны [[Казан]]га яңа манара төзү өчен чакырган идечакыра. Төзелеш вакыты: 1507-1517 еллар. БаштаӘмма яңаәлеге Манарасыфикергә –каршы хәрбидәлилләр манарасыкүп буларакбулу тиеш идесәбәпле, ләкинтарих Мөхәммәд-Әминфәнендә үзенеңул фикерен үзгәртте, һәм бу корылма хан мәчет манарасына әверелгән. Сөембикә соңгы елларда манарасында яшәгән өчен халык бу бинаны Сөембикәдөрес Манарасытүгел исемедип биргәнсанала.