Сафа-Гәрәй: юрамалар арасында аерма

'''Сафа-Гәрәй''' (''صفا گرای'') — [[Казан ханлыгы]] [[Казан ханнары исемлеге|ханы]] (1524—31, 1536—46, 1546—1549), татар халкының Миллимилли каһарманы. Күп хыянәтләргә карамастан Сафа-Гәрәй чигенмәгән һәм Казан ханлыгының мөстәкыйльлеген саклаган.

Казан тәхетенә [[1524 ел]]да килә. [[Мәскәү]]гәМәскәүгә каршы берничә һөҗүм оештыра. Ике тапкыр тәхеттән куыла, ләкин кире кайта ала. [[Сөембикә]]гә өйләнә.

[[1549 ел]]да билгесез сәбәплесәбәпләр аркасында вафат була.

[[1524]] елда [[Мәскәү]] Русе [[Казан ханлыгы]]на каршы яңа сугыш башлый. 150 меңле гаскәр туплап Казанга каршы һөҗүмнеһөҗүм әзерли.

Хәвеф якынлашуын сизеп, Казан ханы [[Сәхиб-Гәрәй]] Кырымнан үзенең туганнан туган энесе Сафа-Гәрәйне чакыртып ала, үзе [[Төркия]]гә китә, анда солтаннан Казанны яклауда ярдәм сорый. Ләкин хан [[Төркия]]гәТөркиягә, Казанга ярдәм итүне сораудан бигрәк, Кырым тәхетен алу өчен барган.

[[1524]] елда, яз көнне татар морзалары 13 яшьлек Сафа-Гәрәйне Кунак утравында (СәүдәгәрләрСәүдәгәр утравы - Казан янында, Идел елгасында урнашкан утрау) җылы итеп каршы ала <ref>Худяков китабыннан алынган өземтә: По весенней полой воде Сафа-Гирсй приехал в Казань, Герберштейн сообщает: Юноша, повинуясь приказаниям дяди, отправился в дорогу и был ласково и с почетом принят главными сановниками царства у Гостиного острова, т.е. острова купцов, находящегося на Волге недалеко от крепости Казани"97. По прибытии Сафа-Гирея в Казань, хан Сагиб-Гирей оставил его своим заместителем, сам же отправился в Константинополь</ref>. Сафа-Гәрәй килгәч, Сәхиб-Гәрәй аны үзенең урынбасарын итеп билгели һәм [[Константинополь]]гә китәкитеп һәмКазанга моннан соң Казангакире кайтмый.

Сафа-Гәрәй [[Сәхиб-Гәрәй]]нең туганнан туган энесе, Фатыйх-Гәрәй улы була. Хәвефле заманда Сәхип-Гәрәй Сафа-Гәрәйне Казанга чакыра, ә үзе Төркиягә китә. Салкын, төньяк Казан Сәхиб-Гәрәйгә бер дә ошамаган, соңракшуңа да ул Казан ханлыгына кайтырга теләмәгән <ref>Худяков китабыннан алынган өзек: "Сагиб-Гирея не привлекала суровая, северная Казань, и он впоследствии не сделал ни малейшей попытки вернуться в Казанское ханство."</ref>.

Яшь Сафа-Гәрәй яңа сугышта Казан ханлыгыныңханлыгы гаскәрен җитәкләргә мәҗбүр була. Татарлар башта атлы гаскәрнең алдынгы отрядын, ә аннары бөтен '''бер флотилияне тар-мар китерәләр, хәтта 90 кораб казанлылар кулына эләгә.'''

Ләкин тынычлык озакка бармый [[— 1530]] елда Казанга тагын рус гаскәре килеп җитә.

Мәскәү хөкемдарлары, татарларны болай гына җиңеп булмаячагын аңлагач, дипломатия хәйләсенә керешәләр — йогынтылы кайбер татар морзаларын үзләре ягына аударырга һәм Казанда хангаханына каршы баш күтәрү оештырырга кирәк дигән фикергә киләләр.

Казан түрәләренең кайберләре чыннан да шул тозакка эләгә. Сафа-Гәрәй тәхеттәнтәхетеннән бәреп төшерелә һәм Мәскәү ханлыкка тагын шул ук [[Шаһгали]]не тәкъдим итә. Ләкин Казан аны катгый төстә кире кага.

Шуннан соң аның энесе, төрле елларда, нәкъ Шаһгали кебек үк, Касыймда хан булып утырган [[Җангали]]гә (рус елъязмаларында — Еналей) тукталалар.

Ике ел үтүгә яшь ханны Нугай бие Йосыфның 15 яшьлек кызы [[Сөембикә]]гә өйләндерәләр. Моның өчен рус хөкүмәтенең ризалыгы алына. Бу никах аерым бер исәп белән эшләнә — Мәскәү [[Нугай УрдасынУрдасы]]н үзенең ышанычлы союздашы итәргә ниятли. Ләкин Йосыф, ялгышын аңлап, Русия белән союзга каршы кеше булып китә.

[[1535]] елда Василий III үлгәч, [[Гәүһәршад]] күренекле карачы би Булат Шырын белән бергә (кайбер чыганакларда алар бераздан өйләнешкәннәр диеләдип тә бирелә) Мәскәү протекторатына каршы көрәш башлый.

Шул ук вакытта [[Түбән Новгород]], [[Кострома]] һәм [[Муром]] тарафларында татарларның Русиягә каршы уңышлы һөҗүмнәре башлана.

Озак та үтмәстән, Казан ханлыгының җитәкчеләре арасында тагын зур каршылыклар килеп чыга—бучыга — бу юлы инде Сафа-Гәрәй белән [[1531]] елда ханны тәхеттән төшерүне оештыручы Булат Шырын арасында.

Гайрәтле хан булмаганда [[Казан ханлыгы]] ике елдан басып алына...