|
#REDIRECT [[Акыллы кеше]]
{{Taxobox
| name = Кеше
| image file = Akha cropped hires.JPG <!--The choice of image has been discussed at length. Please don't change it without first obtaining consensus.-->
| image title = Кеше
| image descr = [[Көньяк-көнчыгыш Азия]]дан [[балигъ]] булган кешеләр - [[ир-ат]] (сулда) һәм [[хатын-кыз]] (уңда).
| superregnum = [[Эукариотлар]]
| regnum = Хайваннар
| phylum = [[Хордалылар]]
| subphylum = [[Умырткалылар]]
| superclassis = [[Дүртаяклылар]] ({{lang-la|[[Tetrapoda]]}})
| classis = [[Имезүчеләр]]
| subclassis = [[]] ({{lang-ru|[[:ru:Звери|Звери]]}}, {{lang-la|[[Theria]]}})
| ordo = [[Приматлар]] ({{lang-la|[[Primates]]}})
| subordo = [[Корыборынлы маймыллар]] ({{lang-la|[[Haplorhini]]}})
| familia = [[Гоминидлар]] ({{lang-la|[[Hominidae]]}})
<!--| subfamilia = [[Зур мәчеләр]] ({{lang-la|[[Pantherinae]]}})-->
| genus = [[Кешеләр]] ({{lang-la|[[Homo]]}})
| species = '''Кеше'''
| subspecies = '''Акыллы кеше'''
| parent =
| rang = Ыруг
| latin = Homo Sapiens
| author = ([[Linnaeus]], [[1758 ел|1758]])
| syn =
| typus =
<!--|children name =
| children =
| fossil_range = {{Fossil range|0.195|0}} <small>[[Pleistocene]] – Recent</small>
| status = LC
| trend = increasing
| status_system = iucn3.1
| status_ref = <ref>Global Mammal Assessment Team (2008). ''[http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/136584/0 Homo sapiens]''. In: IUCN 2009. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2009.2. <www.iucnredlist.org>. Downloaded on 03 March 2010.</ref>
| taxon = Homo sapiens
| subdivision_ranks = [[Subspecies]]
| subdivision =
{{extinct}}''[[Homo sapiens idaltu]]'' <small>White ''et al.'', 2003</small><br />
''Homo sapiens sapiens''-->
| range_map = Homo Sapien range.png
| range_map_caption = Range of ''Homo sapiens'' (green)
| iucnstatus = LC
| wikispecies = Homo sapiens sapiens
| commons = Category:Homo sapiens
| iucn = 136584
| itis = 180092
| ncbi = 9606
| eol = 327955
| ipni =
}}
'''Кешеләр''' ([[латинча]] [[таксономия]] буенча '''''Homo sapiens''''',<ref>{{cite journal |author=Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J |title=Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids |journal=J Mol Evol |volume = 30 |issue=3 |pages=260–266 |year=1990 |pmid=2109087 |doi=10.1007/BF02099995}}</ref><ref>{{cite web |title=Hominidae Classification |work=Animal Diversity Web @ UMich |url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html |accessdate=2006-09-25}}</ref> ягъни "хикмәт иясе/акыллы кеше" буларак билгеле)<ref>{{L&S|homo|hŏmo}}, {{L&S|sapiens|săpĭens}}, {{L&S|sapio|săpĭo|ref}}</ref> - [[Приматлар]] [[тәртип (биология)|тәртибеннән]] [[Гоминидлар]] [[гаилә (биология)|гаиләсеннән]] ''[[Кешеләр]]'' [[ыру (биология)|ыруыннан]] бүгенге көндә яшәүче бердән бер биологик [[төр (биология)|төре]]. [[Анатомик төзелеше буенча хәзерге кешеләр]] [[Африка]]да якынча 200 000 ел элек барлыкка килә, хәзерге [[кыяфәт]]енә тулысынча 50 000 ел элек ирешә.<ref>{{cite web|url=http://www.mnh.si.edu/anthro/humanorigins/ha/sap.htm|title=Human Evolution by The Smithsonian Institution's Human Origins Program|work=Human Origins Initiative|publisher=[[Smithsonian Institution]]|accessdate=2010-08-30}}</ref>
<!--
Кешеләр have a [[encephalization|highly developed]] [[кеше мие|мие]] һәм абстракт [[фикерләү]], [[тел]], [[introspection]], һәм [[проблемаларны чишү]] сәләтенә ия. This mental capability, combined with an erect body carriage that frees the hands for manipulating objects, has allowed humans to make far greater use of [[tool]]s than any other living species on Earth. Other higher-level thought processes of humans, such as [[self-awareness]], [[rationality]], and [[sapience]],<ref name=mc2>''Dependent Rational Animals: Why Human Beings Need the Virtues'' By [[Alasdair MacIntyre]] pp. 60, "But this [language] is insufficient for human rationality, What is needed in addition is the ability to construct sentences that contain as constituents either the sentences use to express the judgment about which the agent is reflecting, or references to those sentences."</ref><ref name=mcd>[[John McDowell]], ''Mind and World'', 1994. p.115, Harvard University Press, (quoted in ''Dependent Rational Animals'', by Alasdair MacIntyre): "In mere animals, sentience is in the service of a mode of life that is structured exclusively by immediate biological imperatives" [..] "merely animal life is shaped by goals whose control of the animal's behavior at a given moment is an immediate outcome of biological forces"</ref><ref name="flanagan">''The Really Hard Problem:Meaning in a Material World'', [[Owen Flanagan]], MIT Press</ref> are considered to be defining features of what constitutes a "[[person]]".<ref name="CathEnc">{{cite encyclopedia|last=Geddes|first=Leonard|title=Person|encyclopedia=[[Catholic Encyclopedia]]|publisher=Robert Appleton Company|location=New York|year=1911|volume=11|url=http://www.newadvent.org/cathen/11726a.htm|accessdate=2011-03-09|quote="The classic definition is that given by [[Boethius]] in "De persona et duabus naturis", c. ii: Naturæ rationalis individua substantia (an individual substance of a rational nature). Rationalis naturae -- Person is predicated only of intellectual beings.." "..A person is therefore sometimes defined as suppositum naturae rationalis."}}</ref>
Humans are uniquely adept at utilizing systems of communication for self-expression, the exchange of ideas, and organization. Humans create complex [[social structure]]s composed of many cooperating and competing groups, from [[family|families]] and [[kinship]] networks, to [[nation]]s. [[Social interaction]]s between humans have established an extremely wide variety of values, [[norm (sociology)|social norms]], and rituals, which together form the basis of human society. With individuals widespread in every [[continent]] except [[Antarctica]], humans are a [[cosmopolitan distribution|cosmopolitan]] species. {{As of|2011|11}}, the human [[world population|population]] was estimated by the [[United Nations Population Division]] to be about 7 billion,<ref>{{cite news|url=http://www.nytimes.com/2011/11/01/world/united-nations-reports-7-billion-humans-but-others-dont-count-on-it.html?_r=1|title=U.N. Reports 7 Billion Humans, but Others Don’t Count on It|last=Roberts|first=Sam|date=31 October 2011|work=[[The New York Times]]|accessdate=2011-11-07}}</ref>
and by the [[United States Census Bureau]] to be about 6.97 billion.<ref name="popclock">{{cite web|url=http://www.census.gov/population/popclockworld.html|title=World Population Clock|work=Census.gov|publisher=[[United States Census Bureau]], Population Division|accessdate=2011-11-02}}</ref>
-->
Кешеләр үз [[мохит]]ен аңларга һәм аның торышына [[тәэсир]] итәргә [[теләк]]ләре белән, [[фән]], [[фәлсәфә]], [[мифология]], һәм [[дин]] юлы белән [[феномен]]нарны аңлатырга һәм үзгәртергә торышулары белән аерыла. Бу табигый [[кызыксынучанлык]] киләчәк [[буын]]нарга [[мәдәният]] юлы белән тапшырыла алган комплекслы [[корал]]лар һәм [[сәләт]]ләрне үстерүгә китергән; кешеләр [[ашамлык]]ларны пешерү өчен [[ялкын]]нарны оештыручы, шулай ук [[кием]]нәр киюче, һәм күп төрле башка [[технология]]ләр һәм [[сәнгать]]ләр булдыручы һәм кулланучы бердән бер билгеле яшәүче төр. Кешеләрне өйрәнүче [[фән]]ни [[белем]] [[өлкә]]се [[антропология]] дип атала.
== Тарих ==
=== Эволюция ===
{{Main|Кешеләр эволюциясе}}
{{Seealso|Антропология|:en:Homo (genus)|:en:Timeline of human evolution}}
[[Файл:Plesiadapis NT.jpg|thumb|''[[Плезиадапис]]'', иң борыңгы билгеле примат]]
[[Файл:Craniums of Homo.svg|thumb|Баш сөякләре <br /> 1. [[Горилла]] 2. ''[[Австралопитек]]'' 3. ''[[Туры басып йөрүче кеше]]'' 4. [[Неандерталец]] (La Chapelle aux Saints) 5. [[Steinheim баш сөяге]] 6. Euhominid]]
[[Кешеләр эволюциясе]] өлкәсендәге [[фәнни эзләнүләр]] күбесенчә ''[[Кешеләр (ыру)|Кешеләр]]'' ыруының үзгәрешләре белән бәйлә, ләкин гадәтенчә ''[[австралопитек]]'' кебек башка гоминид һәм гомининларны да каплый. <!--"Modern humans" are defined as the ''Homo sapiens'' [[species]], of which the only extant [[subspecies]] is known as ''Homo sapiens sapiens''. ''[[Homo sapiens idaltu]]'' (roughly translated as "elder wise human"), the other known subspecies, is now extinct.<ref>[http://www.anth.ucsb.edu/projects/human/# Human evolution: the fossil evidence in 3D], by Philip L. Walker and Edward H. Hagen, Dept. of Anthropology, University of California, Santa Barbara. Retrieved April 5, 2005.</ref> ''[[Neanderthal|Homo neanderthalensis]]'', which became extinct 30,000 years ago, has sometimes been classified as a subspecies, "''Homo sapiens neanderthalensis''"; [[genetics|genetic studies]] now suggest that the functional DNA of modern humans and Neanderthals diverged 500,000 years ago.<ref name=Green2006>{{cite journal |author=Green, Richard E.; Krause, Johannes; Ptak, Susan E.; Briggs, Adrian W.; Ronan, Michael T.; Simons, Jan F.; Du, Lei; Egholm, Michael; Rothberg, Jonathan M.; Paunovic, Maja; Pääbo, Svante |year=2006 |title=Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA |journal=Nature |pages=16, 330–336 |doi=10.1038/nature05336 |pmid=17108958 |volume=444 |issue=7117}}</ref> More--> Соңгы [[генетика|генетик эзләнүләр]] нәтиҗәләре [[хәзерге кешеләр]]нең "иң азыннан ике төркем" [[борыңгы кешеләр]]е (Неандерталец һәм [[Аю-Таш мәгарәсе кешесе]]) белән [[җенси якынлык]]ка керүенә ишарә итә.<ref name="NYT-01302012">{{cite news |author=Mitchell, Alanna |title=DNA Turning Human Story Into a Tell-All |url=http://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |date=January 30, 2012 |publisher=[[NYTimes]] |accessdate=2012-02-13}}</ref> <!--Nonetheless, the discovered specimens of the ''[[Homo rhodesiensis]]'' species have been [[classification (biology)|classified]] by some as a subspecies, but this classification is not widely accepted.
-->
Иң борыңгы билгеле [[анатомик төзелеш]]е буенча хәзерге кешеләрнең [[калдык]]лары [[Африка]]да табылган, аларның [[датировка]]сы 195 000 ел элек яшәүләрен күрсәтә. [[Молекуляр биология]] эзләнүләре "хәзерге кешеләр" төркеменә кергән барлык субтөрләрнең [[бердәм ерак баба]]лардан чыгу вакыты 200 000 ел элек булуын күрсәтә.<ref name="urlNSF">{{cite web |url=http://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=102968 |title=Press Release 05-024: New Clues Add 40,000 Years to Age of Human Species |publisher=US National Science Foundation (NSF) |date=January 13, 2006 |accessdate=2012-02-13}}</ref><ref name="urlBBC: Age of ancient humans">
{{cite news| url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4269299.stm |publisher=BBC News |title=Age of ancient humans reassessed |date=February 16, 2005 |accessdate=2012-02-13}}</ref><ref name="urlScienceDaily">{{cite web |title=The Oldest Homo Sapiens: Fossils Push Human Emergence Back To 195,000 Years Ago |url=http://www.sciencedaily.com/releases/2005/02/050223122209.htm |publisher=ScienceDaily |date=February 23, 2005 |accessdate=2012-02-13}}</ref><ref name=Alemseged2002>{{cite journal |author=Alemseged, Z.; Coppens, Y.; Geraads, D. |title=Hominid cranium from ''Homo'': Description and taxonomy of Homo-323-1976-896 |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=117 |issue=2 |pages=103–112 |year=2002 |pmid=11815945 |doi=10.1002/ajpa.10032}}</ref><ref name=Stoneking1996>{{cite journal |author=Stoneking, Mark; Soodyall, Himla |title=Human evolution and the mitochondrial genome |journal=Current Opinion in Genetics & Development |volume=6 |issue=6 |pages=731–736 |year=1996 |doi=10.1016/S0959-437X(96)80028-1}}</ref> <!--The broad study of African [[genetic diversity]] headed by Dr. Sarah Tishkoff found the [[Bushmen|San people]] to express the greatest genetic diversity among the 113 distinct populations sampled, making them one of 14 "ancestral population clusters". The research also located the origin of modern human migration in south-western Africa, near the coastal border of [[Namibia]] and [[Angola]].<ref name="news.bbc.co.uk">{{cite news | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8027269.stm | work=BBC News | first=Victoria | last=Gill | title=Africa's genetic secrets unlocked | date=May 1, 2009}}; the results were published in the online edition of the journal ''Science''.</ref>
-->
[[Приматлар]]ның [[эволюция тарихы]]ның 65 миллион елны каплавы билгеле. Приматлар барлык яшәргә дәвам итүче [[имезүчеләр]] [[сыйныф(биология)|сыйныфы]] [[плаценталылар]] инфрасыйныфының иң борыңгы төркемнәреннән берсе дип санала. Иң борыңгы билгеле примат имезүче төре (''[[Плезиадапис]]'' [[тәртип (биология)|тәртибе]]) тамырлары [[Төньяк Америка]]га китә - [[Палеоцен]] һәм [[Эоцен]] дәверендәге тропик [[Ауразия]] һәм Африка киңлекләрендә таралган иде. Молекуляр мәгълүмат кешеләр һәм башка зур [[маймыл]]ларның соңгы бердәм ерак бабалары 4–8 миллион ел элек яшәвенә ишарәли.<!--{{Citation needed|date=February 2012}}
The [[orangutan]]s were the first group to split from the [[lineage (evolution)|line]] leading to the humans, then [[gorilla]]s followed by [[chimpanzee]]s (genus ''Pan''). The [[gene|functional portion of human DNA]] is approximately 98.4% identical to that of chimpanzees when comparing [[single-nucleotide polymorphism]]s (see [[human evolutionary genetics]]). Some studies put that as low as 94%. Therefore,--> Кешеләр ыруының иң якын яшәүче туганнары - [[горилла]]лар һәм [[шимпандзе]], чөнки алар иң якын [[уртак ерак баба]]ларына ия.<ref name=Wood>{{cite journal |author=Wood, Bernard; Richmond, Brian G. |title=Human evolution: taxonomy and paleobiology |journal=Journal of Anatomy |volume=197 |issue=1 |pages=19–60 |year=2000 |pmid=10999270 |pmc=1468107 |doi=10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x}}</ref>
Кешеләрнең [[ДНК]] [[структура]]сы бүгенге ике төр [[шимпандзе]] белән иң охшаш: [[гади шимпандзе]] һәм [[бонобо]].<ref name=Wood/> Тулы [[геном тикшеренүләре]] "6,5 [миллион] ел дәвамындагы аерым [[эволюция]] нәтиҗәсендә, кешеләр белән шимпандзе арасындагы аерма ике бәйле булмаган кеше арасындагы [[аерма]]дан 10 тапкыр зуррак һәм [[тычкан]] белән [[күсе]] арасындагы аермадан ун тапкыр кечкенәрәк" дигән нәтиҗәсенә килергә рөхсәт итте.{{Attribution needed|date=July 2010}} Төрле [[галим]]нәрнең [[юрау]]лары буенча, кеше һәм шимпандзеның функциональ ДНКлары 95-99% охшаш дигән [[фикер]]дә.<ref name=deWaal1998>{{cite book |author=de Waal, Frans |authorlink=Frans de Waal |title=Bonobo |location=Berkeley |publisher=University of California Press |year=1997 |isbn=0-520-20535-9}}</ref><ref name=Britten2002>{{cite journal |author=Britten, Roy J. |title=Divergence between samples of chimpanzee and human DNA sequences is 5%, counting indels |url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/21/13633 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences USA |year=2002 |pages=13633–13635 |volume=99 |issue=21 |pmid=12368483 |doi=10.1073/pnas.172510699 |pmc=129726}}</ref><ref name=Wildman2003>{{cite journal |author=Wildman, D.; Uddin, M.; Liu, G.; Grossman, L.; Goodman, M. |title=Implications of natural selection in shaping 99.4% nonsynonymous DNA identity between humans and chimpanzees: enlarging genus ''Homo'' |url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/12/7181 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences USA |volume=100 |issue=12 |pages=7181–7188 |year=2003 |pmid=12766228 |doi=10.1073/pnas.1232172100 |pmc=165850}}</ref><ref name=Ruvolo1997>{{cite journal |author=Ruvolo, Maryellen |title=Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets |url=http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=14 |issue=3 |pages=248–265 |year=1997 |pmid=9066793}}</ref><!-- Early estimates indicated that the human lineage may have diverged from that of chimpanzees about five million years ago, and from that of [[gorilla]]s about eight million years ago. However, a hominid skull discovered in [[Chad]] in 2001, classified as ''[[Sahelanthropus tchadensis]]'', is approximately seven million years old, and may be evidence of an earlier divergence.<ref name=Brunet2002>{{cite journal |author=Brunet, M.; Guy, F.; Pilbeam, D.; Mackaye, H.; Likius, A.; Ahounta, D.; Beauvilain, A.; Blondel, C.; Bocherens, H.; Boisserie, J.; De Bonis, L.; Coppens, Y.; Dejax, J.; Denys, C.; Duringer, P.; Eisenmann, V.; Fanone, G.; Fronty, P.; Geraads, D.; Lehmann, T.; Lihoreau, F.; Louchart, A.; Mahamat, A.; Merceron, G.; Mouchelin, G.; Otero, O.; Pelaez Campomanes, P.; Ponce De Leon, M.; Rage, J.; Sapanet, M.; Schuster, M.; Sudre, J.; Tassy, P.; Valentin, X.; Vignaud, P.; Viriot, L.; Zazzo, A.; Zollikofer, C. |title=A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa |url=http://www.nature.com/nature/journal/v418/n6894/full/nature00879.html |journal=Nature |volume=418 |issue=6894 |pages=145–151 |year=2002 |pmid=12110880 |doi=10.1038/nature00879}}</ref>
Human evolution is characterized by a number of important changes—[[morphology (biology)|morphological]], [[human development (biology)|developmental]], [[human physiology|physiological]], and [[Human behavior|behavioral]]—that have taken place since the split between the last common ancestor of humans and chimpanzees. The first major morphological change was the evolution of a [[bipedalism|bipedal locomotor]] adaptation from an [[Arboreal locomotion|arboreal or semi-arboreal]] one,<ref name=Vancata1987>{{cite journal |author=Vančata1 V.; Vančatová, M.A. |title=Major features in the evolution of early hominoid locomotion |journal=Human Evolution |year=1987 |volume=2 |issue=6 |pages=517–537 |doi=10.1007/BF02437426}}</ref> with all its attendant adaptations (a [[Valgus deformity|valgus]] knee, low [[intermembral index]] (long legs relative to the arms), reduced upper-body strength).
The human species developed a much larger brain than that of other primates – typically {{convert|1,400|cm3|abbr=on}} in modern humans, over twice the size of that of a chimpanzee or gorilla. The pattern of human postnatal [[neural development|brain growth]] differs from that of other apes ([[heterochrony]]), and allows for extended periods of [[Observational learning|social learning]] and [[language acquisition]] in juvenile humans. [[Physical anthropology|Physical anthropologists]] argue that the differences between the structure of [[human brain]]s and those of other apes are even more significant than their differences in size.<ref name=Park2007>{{cite journal |author=Park, Min S.; Nguyen, Andrew D.; Aryan, Henry E.; U, Hoi Sang; Levy, Michael L.; Semendeferi, Katerina |title=Evolution of the human brain: changing brain size and the fossil record |journal=Neurosurgery |year=2007 |volume=60 |issue=3 |pages=555–562 |pmid=17327801 |doi= 10.1227/01.NEU.0000249284.54137.32}}</ref><ref name=Bruner2007>{{cite journal |author=Bruner, Emiliano |title=Cranial shape and size variation in human evolution: structural and functional perspectives |journal=Child's Nervous System |year=2007 |volume=23 |issue=12 |pages=1357–1365 |pmid=17680251 |url=http://www.emilianobruner.it/pdf/Bruner2007_CNS.pdf |format=PDF |doi=10.1007/s00381-007-0434-2}}</ref>
Other significant morphological changes included the evolution of a [[Thumb#Grips|power and precision grip]],<ref name=Brues1965>{{cite journal |author=Brues, Alice M.; Snow, Clyde C. |title=Physical Anthropology |journal=Biennial Review of Anthropology |year=1965 |volume=4 |pages=1–39 |url=http://books.google.com/books?id=9WemAAAAIAAJ&pg=PA1}}</ref> a reduced [[mastication|masticatory]] system, a reduction of the [[canine tooth]], and the descent of the [[larynx]] and [[hyoid bone]], making speech possible. An important physiological change in humans was the evolution of hidden estrus, or [[concealed ovulation]], which may have coincided with the evolution of important behavioral changes, such as [[pair bonding]]. Another significant behavioral change was the development of [[material culture]], with human-made objects becoming increasingly common and diversified over time. The relationship between all these changes is the subject of ongoing debate.<ref name=Boyd2003>{{cite book |author=Boyd, Robert; Silk, Joan B. |year=2003 |title=How Humans Evolved |location=New York, New York |publisher=Norton |isbn=0-393-97854-0}}</ref><ref name=Dobzhansky1963>{{cite journal |author=Dobzhansky, Theodosius |year=1963 |title=Anthropology and the natural sciences—the problem of human evolution |journal=Current Anthropology |volume=4 |issue=2 |pages=138–148 |jstor=2739837}}</ref>
The forces of [[natural selection]] have continued to operate on human populations, with evidence that certain regions of the [[genome]] display [[directional selection]] in the past 15,000 years.<ref name="urlNYT">{{cite news |author=Wade, Nicholas |title=Still Evolving, Human Genes Tell New Story |url=http://www.nytimes.com/2006/03/07/science/07evolve.html |date=March 7, 2007 |accessdate=2012-02-13 |publisher=The New York Times}}</ref>
-->
[[Файл:Ape skeletons.png|center|550px|thumbnail|[[Кешесыман маймыл]]лар [[уртак ерак баба]]ның [[токым]]нары.]]
=== Палеолит ===
<!--{{out of date|section|date=May 2012}}
{{Further|Африкадан чыгу|Архаик акыллы кеше|Югары Палеолит|Кешеләрнең иртәнге күчешләре}}-->
[[Файл:Venus of Dolni Vestonice.png|thumb|upright|[[Борыңгы сәнгать|Сәнгати сурәтләр]] югары палеолит чорында барлыкка килә: кеше тәненен иң борыңгы сурәтләве булган "[[Вестоницы Венерасы]]" сыны якынча БК ([[бүгенгә кадәр]]) 29 000 – 25 000 ел элек ясалган дип уйланыла.]]
<!--[[Anatomically modern humans]] evolved from [[archaic Homo sapiens|archaic ''Homo sapiens'']] in Africa in the [[Middle Paleolithic]], about 200,000 years ago.-->
[[Югары палеолит]] [[чор]]ы башлануына кадәр ([[бүгенгә кадәр|БК [бүгенгә кадәр]]] 50 000 ел), [[анатомик төзелеше буенча хәзерге кешеләр]] тулы [[заманча тотышы]]на ирешә - [[тел]], [[музыка]] һәм башка [[мәдәни универсалия]]лар барлыкка килә.
Хәзерге кешеләрнең [[Африка]]дан [[чыгыш]]ы якынча БК 70 000 ел урын алган дип [[фараз]]лана. Нәтиҗәдә хәзерге кешеләр [[Җир шары]] буенча таралып, иртәнгерәк [[гоминид]]ларны алмаштыра: [[Ауразия]] һәм [[Океанлык]]та БК 40 000 ел элек, [[Америка]]ларда иң соңгысы БК 14 500 ел элек урнашалар.<ref name=Wolman2008>{{cite journal |author=Wolman, David |date=April 3, 2008 |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2008/04/080403-first-americans.html |title=Fossil Feces Is Earliest Evidence of N. America Humans |publisher=news.nationalgeographic.com}}</ref> <!--A popular theory is that they displaced ''Homo neanderthalensis'' and other species descended from ''[[Homo erectus]]''<ref>{{cite web | title = Human Evolution : Lower and Middle Pleistocene - ''Homo erectus'' and ''Homo sapiens'' : Lecture 1 of 6 | author = Dr. D.R.Johnson | publisher = Faculty of Biological Sciences, University of Leeds}}</ref> (which had inhabited Eurasia as early as 2 million years ago) through more successful [[reproduction]] and competition for [[natural resources|resources]].<ref>{{cite news |url=http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |location=London |work=The Observer |author=McKie, Robin |title=How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans |date=May 17, 2009 |accessdate=2012-02-14}}</ref> The exact manner or extent of the coexistence and interaction of these species is unknown and continues to be a controversial subject.<ref name=Grine2009>{{cite book |author=Wood, Bernard A. |editor-last=Grine, Frederick E.; Fleagle, John G.; Leakey, Richard E. (eds) |chapter=Where does the genus ''Homo'' begin, and how would we know? |title=The First Humans: Origin and Early Evolution of the Genus ''Homo'' |year=2009 |publisher=Springer |location=London, UK |isbn=978-1-4020-9979-3 |pages=17–27 |url=http://books.google.com/books?id=ITp_RnsPfzQC&pg=PA17}}</ref>
Evidence from [[archaeogenetics]] accumulating since the 1990s has lent strong support to the "out-of-Africa" scenario, and has marginalized the competing [[multiregional hypothesis]], which proposed that modern humans evolved, at least in part, from independent hominid populations.<ref name=Eswaran2005>{{cite journal |author=Eswaran, Vinayak; Harpending, Henry; Rogers, Alan R. |title=Genomics refutes an exclusively African origin of humans |journal=Journal of Human Evolution |volume=49 |issue=1 |pages=1–18 |year=2005 |month=July |pmid=15878780 |doi=10.1016/j.jhevol.2005.02.006 |url=http://harpending.humanevo.utah.edu/Documents/eswaran%20et%20al%202005%20genomics%20refutes%20exclusively%20african%20origin%20jhe.pdf |format=PDF}}</ref>
-->
[[Юта университеты]]нда эшләүче [[генетика]] [[галим]]нәре Линн Йордэ (Lynn Jorde) һәм Генри Харпендинг (Henry Harpending) кеше ДНКда аермалар башка [[җәнлек]] төрләренә караганда юк дәрәҗәдә түбән булу [[гипотеза]]ны [[тәкъдим]] итәләр.<ref name=Jorde1997>{{cite journal |author=Jorde LB, Rogers AR, Bamshad M, Watkins WS, Krakowiak P, Sung S, Kere J, Harpending HC. |title=Microsatellite diversity and the demographic history of modern humans |journal=Proc Natl Acad Sci USA |year=1997 |volume=94 |issue=7 |pages=3100–3 |pmid=9096352 |url=http://www.pnas.org/content/94/7/3100.full.pdf |format=PDF |pmc=20328}}</ref> Алар шулай ук [[Соңгы плеистоцен]] чорында кешеләрнең [[популяция бөкесе|үрчәү парлары түбән санына]] төшүе гипотезасын тәкъдим итәләр – бу сан 10 000нән 1 000гә кадәр булуы ихтимал – ки нәтиҗәсендә [[генетик төрлелеге]] чикләнгән була.<ref name=Harpending1998>{{cite journal |author=Harpending HC, Batzer MA, Gurven M, Jorde LB, Rogers AR, Sherry ST. |title=Genetic traces of ancient demography |journal=Proc Natl Acad Sci USA |year=1998 |volume=95 |issue=4 |pages=1961–7 |pmid=9465125 |url=http://www.pnas.org/content/95/4/1961.full.pdf |format=PDF |pmc=19224}}</ref> Бу гипотетик бөке өчен төрле мөмкин сәбәпләр бирелгән иде - аларның берсе [[Тоба һәлакәте]].<ref name="urlBBC:Supervolcanoes">{{cite web |title=Supervolcanoes |url=http://www.bbc.co.uk/science/horizon/1999/supervolcanoes_script.shtml |publisher=[[BBC2]] |date=March 2004 |accessdate=2012-02-13}}</ref>
=== Цивилизацияга күчеш ===
{{Main|Неолит инкыйлабы|Цивилизация бишеге}}
{{Seealso|Дөнья тарихы}}
[[Файл:Farmer plowing.jpg|thumb|[[Авыл хуҗалыгы]]ның барлыкка килүе һәм [[хайван]]нарны [[йортлаштыру]] кешеләрнең күчемсез [[торак пункты|торак пунктларында]] яшәвенә китерде.]]
[[Файл:Human spreading over history.png|thumb|right|300px|Тарих буенча кешеләрнең [[күчеш]] юллары]]
Кешеләрнең күпчелеге якынча 10 000 ел элекке [[мизгел]]гә кадәр [[ау]] һәм [[үсемлек]]ләр җыю белән яшәгән. Алар гадәтенча [[кешеләр көтүе]] исеме астында билгеле кечкенә күчмә [[төркем]]нәрендә яшәгәннәр иде. Үсемлекләрне үстерүнең ([[авыл хуҗалыгы]]) барлыкка килүе тарихта беренче тапкыр күчемсез торак пунктларның, хайваннарны йортлаштыру һәм [[металлар]]ны куллануга китергән [[Неолит инкыйлабы]]на сәбәпче булды. Авыл хуҗалыгы [[сәүдә]] һәм [[кооперация]]га мөмкинлекләр тудырып, комплекс [[җәмгыять]]ләрнең үсешенә юл ачты. Бу [[вакыйга]]ның кешеләр җәмгыяте өчен әһәммияте аркасында, бу чор [[Холоцен тәкъвиме]] яки [[кешеләр эрасы]] исеме белән билгеле.
Беренче [[борыңгы дәүләт]]ләр якынча 6 000 ел элек [[Мезопотамия]]да, [[Мисыр]]'ның [[Нил үзәнлеге]] һәм [[Һинд үзәнлеге цивилизациясе|Һинд елгасы үзәнлекләрендә]] барлыкка киләләр. [[Саклану]] өчен [[хәрби көчләр]], [[идарә]] эшләре өчен [[хөкүмәт]] [[бюрократия]]ләре оештырыла. [[Ресурс]]ларга ирешер өчен [[дәүләт]]ләр кооперация һәм көндәшлеккә, ара-тура [[сугыш]]ка керә. 2 000 – 3 000 ел элек булган арада, [[Фарсы империясе]], [[Һиндстан тарихы|Һиндстан]], [[Кытай]], [[Рим империясы|Рим]] һәм [[Македония империясе|Македония империяләре]] кебек кайбер дәүләтләр казанышлары нәтиҗәсендә беренче [[экспансионист империя]]ләргә әверелде. [[Борыңгы Греция]]ның әһәмияте [[Көнбатыш мәдәнияте]]нең [[нигез]]ләрен салучы [[цивилизация]] булып, Көнбатыш [[фәлсәфә]], [[демократия]], бөек фәнни һәм математик [[казаныш]]лары, [[Олимпия уеннары]], [[Көнбатыш әдәбияты]] һәм [[тарих язуы]], шулай да [[трагедия]] һәм [[комедия]]ны үзенә алучы көнбатыш [[драма]]ның барлыкка килү урыны.<ref>{{cite book |title=Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization |last=Thornton |first=Bruce |year=2002 |publisher=Encounter Books |location=San Francisco, CA, USA |isbn=1-893554-57-0 |pages=1–14 |pages=198 |url=http://books.google.fr/books?id=fa6swJv64xkC&printsec=frontcover&dq=Greek+Ways:+How+the+Greeks+Created+Western+Civilization&hl=en&sa=X&ei=5O1xT__KCImGhQfgztC4AQ&redir_esc=y#v=onepage&q=Greek%20Ways%3A%20How%20the%20Greeks%20Created%20Western%20Civilization&f=false }}</ref> <!--Influential religions, such as [[Judaism]], originating in [[West Asia]], and [[Hinduism]], a religious tradition that originated in South Asia, also rose to prominence at this time.-->
[[Урта гасырлар]]ның соңгы өлеше революцион фикерләр тууы һәм [[технология]]ләргә ирешелүе белән билгеле. Кытайда алга киткән [[шәһәр мәдәнияте]]ндә [[язу]]ларны бастыру һәм [[орлык]]ларны җиргә кертү технологияләрне таба. Һиндстанда [[математика]], [[фәлсәфә]], [[дин]] һәм [[металлургия]] өлкәләрендә зур казанышлары күзәтелә. [[Исламның алтын гасыры]] дәвамында [[Ислам|мөсельман]] империяләрендә дәрәҗәле фәнни казанышлар ясала. [[Аурупа]]да, яңа аңлаеш белән классик өйрәнүгә игътибар итү һәм [[басу станогы]] кебек [[кәшеф]]ләр 14-15 [[гасыр]]ларда [[Яңарыш]] чорына китерә.<!--Over the next 500 years, [[Age of Discovery|exploration]] and [[colonialism]] brought great parts of the world under European control, leading to later struggles for independence.--> 17нче гасырдагы [[фәнни-техник инкыйлаб]] һәм 18-19 гасырдагы [[сәнәгый инкыйлаб]]лары [[транспорт]] өлкәсендә [[тимер юл]]ы һәм [[автомобиль]], [[энергия]] табу өлкәсендә [[күмер]] һәм [[электричество]]; хөкүмәт өлкәсендә - [[вәкилле демократия]] һәм [[коммунизм]] кебек зур [[инновация]]ләрне китерде.
20нче гасыр соңында башланган [[Мәгълүмат чоры]] сәбәпле, хәзерге кешеләр зур [[тизлек]] белән глобалләшә һәм [[бәйләнеш]]ә барган дөньяда яши. 2010 елда, якынча 2 миллиард кеше [[Интернет]],<ref>{{cite web|url=http://www.internetworldstats.com/stats.htm |title=Internet Usage Statistics - The Internet Big Picture |publisher=internetworldstats.com/ |accessdate=19 November 2010}}</ref> һәм 3,3 миллиарды [[кәрәзле телефон]]<ref>{{cite web|url=http://investing.reuters.co.uk/news/articleinvesting.aspx?type=media&storyID=nL29172095 |title=Reuters homepage |publisher=Reuters |accessdate=19 November 2010}}</ref> аркылы бер-берсе белән [[элемтә]]гә керә алуы билгеле.
== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Зоология|Биология|Җәмгыять|Тарих|Социология}}
== Искәрмәләр ==
{{Reflist|30em}}
== Өстәмә әдәбият ==
* Freeman, Scott; Jon C. Herron, ''Evolutionary Analysis'' (4th ed.) Pearson Education, Inc., 2007. ISBN 0-13-227584-8 pages 757–761.
== Чыганаклар ==
[[:en:Human]]
== Сылтамалар ==
* [http://www.mnsu.edu/emuseum/biology/humanevolution/sapiens.html MNSU]
* [http://www.archaeologyinfo.com/homosapiens.htm Archaeology Info]
* [http://www.breitbart.com/article.php?id=070824121653.65mgd37f Chororapithecus abyssinicus] Possible human-orangutan split 20 million years ago. (Aug 26 2007)
*[http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-sapiens Homo sapiens] – The Smithsonian Institution's Human Origins Program
* {{eol|327955|Homo sapiens Linnaeus, 1758}}
[[Төркем:Кеше| ]]
[[Төркем:Мегафауна]]
{{Stub}}
{{Link FA | de}}
{{Link FA | ja}}
{{Link FA|eu}}
{{Link GA|ca}}
|
