Татарстан фәне

Bezneñ töbäktä tuplanğan belemnärne sistemağa salırğa omtılu İdel buyı Bolğarında uq başlanğan: tarix (Yağqub bine Noğman), din ğilme, ädäp, äxlaq (Xuca Äxmäd, Borhaneddin İbrahim bine Yosıf äl-Bolğarí, Söläyman bine Dawd), ş.u. geografí, matematík, astronomí, kimiä, medisín (Tacetdin häm Xäsän ibne Yunıs äl-Bolğärilar) ölkäsendä xezmätlär bilgele. Monğollar yawlap alğannan soñ, İdel buyı Bolğarında fän üseşe tuqtalıp qala. 13 yöz axırlarınnan Altın Urdanıñ başqalası Saray äl-MäxUrısä şähäre mädäni häm fänni tormış üzägenä äwerelä: andağı ğilmi-ruxaní qatlawnıñ şaqtí öleşen İdel buyı Bolğarınnan çıqqan keşelär täşkil itä. Din ğilme, matematík, geografí, astronomí, medisín h.b. fännär dä üsä. N.Kopernik b-n J.Bruno'ğa qädär ük inde Säyf Saraínıñ "Söhäyl wä Göldersen" (1394) poemasında Cirneñ Qoyaş tiräli äylänüe turında fiker äytelä. Yaña zaman fäne xäzerge Tatarstan terr-yäsendä 18. yözneñ 1. yartısınnan üsä başlí. Peterbur FAneñ sistemalı fänni-tikşerenü eşläre planına İdel-Ural töbägen öyränü eşe kertelä. 1730 yıllarda G.F.Miller, S.M.Gmelin h.b., 1760 yıllarda İ.İ.Lepyoxin, P.S.Pallas, İ.İ.Georgi h.b. qatnaşında ütkärelgän akademík ekspedisílar näticäse buyınça Qazan töbäge taríxına, etnografísına, mädäniätenä qarağan xezmätlär: P.İ.Rıçqovnıñ "Borınğı häm urta zamannardağı Qazan taríxına ber qaraş" - "Opıt Qazansqoy istorii drevnix i srednix vremyon" (1767), G.F.Millernıñ "Qazan ğubernasında yäşäwçe Çirmeş, Çuaş häm arlar işe mäcüsi xalıqlarnı taswirlaw" - "Opísanie jiwuşçix v Qazansqoy ğubernii yazıçeskix narodov, yaqo to çeremis, çuwaş i wotyaqov" (1791) h.b. kitaplar dönya kürä. Qazandağı Berençe ir balalar gimnazísı (1758), annarı Qazan un-tı (1804) açılu fänni intelligensí qadrların, ş.i. Tatarlardan da zíalı zatlar (N.M. häm L.N.İbrahímovlar, Xälfinnär h.b.) äzerläw, ş.u. küp kenä fänni mäktäplär (k. Qazan matematík fänni mäktäpläre, Qazan astronomí fänni mäktäbe, Qazan meteorologí fänni mäktäbe, Qazan ximí fänni mäktäbe, Qazan med. mäktäpläre, Qazan geologí fänni mäktäbe, Qazan lingvistík fänni mäktäbe, Qazan veterinarí fänni mäktäpläre) eşen başlap cibärü öçen nigez bulıp tora. 19 yözneñ 2 nçe yartısında Qazanda küp kenä fänni cämğiätlär barlıqqa kilä - Qazan tabiblär cämğiäte (1868), Tabíğatçılar cämğiäte (1869), Arxeologí, tarix häm etnografí cämğiäte (1878). Soñğısınıñ eşendä Tatar ğälimnärennän Ş.Märcäni, Q.Nasírí, G.Äxmärev aktíf qatnaşa. 19 yöz axırı - 20 yöz başlarında Qazan Räsäydä, Mäskäw b-n S.-Peterburgtan qala, öçençe zur fänni üzäkkä äwerelä. 1920-30 yıllarda yuğarı uqu yortları, fänni-tikşerenü oyışmaları sanı arta. 1919 yılda Qazan politexník in-tı, 1920 dä Qazan klinik in-tı (GİDUV), 1921 dä Ğilmi Üzäk, 1922 dä Qazan sowet tözeleşe, awıl xucalığı häm urmançılıq in-tları, 1926 da Qazan çuqraq-telsezlär in-tı, Qazan kommunäl tözeleş, Qazan med., Qazan xim.-texnol. häm Qazan energetík in-tları, 1931 dä Qazan yüridik, finans-iqtisad häm Qazan uqıtuçılar in-tları, 1932 dä Qazan avíasí in-tı, 1939 yılda TASSR XKS qarşında Tatar tele häm ädäbiätı fänni-tikşerenü in-tı (k. Tel, ädäbiät häm sänğät institutı) oyıştırıla. Tarix, etnografí, arxeologí, tel, ädäbiät h.b. belemnärneñ problemnarın tiränten tikşerenü eşläre kiñ cäyelä, bu mäsälälärne öyränüdä C.C.Wälidi, G.S.Ğöbäydullin, G.G.İbrahímov, N.N.Firsov, V.A.Boğorodískiy, V.F.Smolin, G.M.Räxim, G.Ş.Şäräf, G.Ä.Niğmäti, G.X.Alparov, M.G.Xudyaqov, N.F.Qälinin, N.İ.Worob'yov h.b. qatnaşa. Böyek Watan suğışı yıllarında SSSR FA ğilmi oyışmalarınıñ ber öleşe Qazanğa evakuasílana (k. SSSR Fännär akademísı), republík başqalasına 1884 fänni xezmätkär, ş.i. SSSR FAneñ 93 xaqíqí häm möxbir äğzası küçep kilä, alar arasında İ.P.Bardin, S.İ.Wawílov, B.D.Greqov, N.D.Zelinskiy, A.F.İoffe, P.L.Qäpitsa, M.V.Keldış, V.A.Qötelniqov, G.M.Krjijanovskiy, A.N.Krılov, L.V.Landaw, S.S.Namyotkin, A.N.Nesmeyänov, S.P.Obnorskiy, L.A.Orbeli, A.E.Poray-Qöşis, N.N.Semyonov, S.L.Sobolev, E.V.Tarle, A.E.Fersman, Yä.İ.Frenkel, E.A.Çudaqov, O.Yu.Şmidt bula. Kürenekle ğälimnär b-n bergä eşläw cirle fänni qadrlarnıñ icadi üsüenä, fundamentäl fännär ölkäsendä tikşerenülär alıp baruda aktíflaşıp kitüenä yärdäm itä. Qazanda yaña tör qorallar eşlänä. V.P.Gluşqo, S.P.Qorolyov, V.M.Petlyäqov, A.N.Tupolev h.b. yaña tip xärbi samolyotlar, reaqtiv dwiğätellär, İ.V.Qurçatov, A.P.Aleksandrov h.b. atom-töş qoralı buldıru ölkäsendä eş alıp baralar. 1945 yılda SSSR FAneñ Qazan filialı oyıştırıla (k. RFAneñ Qazan ğilmi üzäge). Ul biş fänni-tikşerenü in-tın - Biologí, Geologí, Fizík-texník, Ximí, Tel, ädäbiät häm tarix in-tların häm su xucalığı problemnarı, energetík, fänni-texnik propağanda büleklären üz eçenä ala (k. Qazan biologí institutı, Qazan fizík-texník institutı, Orğänik häm fizik ximí institutı, Ruda bulmağan faydalı qazılmalar geologísı üzäk institutı, Tel, ädäbiät häm tarix institutı). 1950-70 yıllarda başqalada häm republíknıñ bütän şähärlärendä küp kenä tarmaqlardağı zur fänni-tikşerenü in-tları: Qazan avíasí texnologísı häm citeşterüne oyıştıru institutı, Üzäktän quğıç häm rotorlı qompressorlar institutı, "GİPO", Tatarstan neft maşínaları tözü institutı, Waquum maşínaları tözü institutı, Maxsus tör qawçuqlar institutı açıla, alar fundamentäl fännärne üsterügä, ş.u. sänäğät häm awıl xucalığı ölkäsendä kütärelgän problemnarnı xäl itügä ähämiätle öleş kertälär. Küp kenä yaña zur fänni mäktäplär barlıqqa kilä (k. Xäräkät totrıqlılığı teorísı Qazan fänni mäktäbe, Qaytma qırí mäsälälärneñ Qazan fänni mäktäbe, Qazan radíospektrosqöpiä fänni mäktäbe, Qazan gidroaeromexaník fänni mäktäbe, Cirastı gidromexanígınıñ Qazan fänni mäktäbe). Tatarstan ğälimnäre ayıruça aktual fänni häm xalıq xucalığı öçen ähämiätle mäsälälärne xäl itügä şaqtí zur öleş kertä. Alar tarafınnan fizíknı, texníknı, yuğarı molequlyar quşılmalar ximísın, neft ximísın, tabiği quşılmalarnı, Tatarstan häm Urta İdel buyınıñ cir astın, tufraq belemen, üsemleklär fiziologísın, zoologí, medisín, Tatar tele häm ädäbiätı belemnären, TR taríxın h.b. öyränü ölkäsendä küpqırlı eş alıp barıla. Fänni qazanışları b-n kiñ tanılğan ğälimnär: ximí ölkäsendä - A.E. häm B.A.Arbuzovlar, G.X.Kamay, P.A.Kirpiçniqov, A.İ.Qonowalov, A.N.Pudovík; fizík-matematík fännärendä - S.A.Ältşuler, A.D.Dubyağo, B.M.Qozırev, B.L.Laptev, V.V.Morozov, X.M.Möştäri, A.P.Norden, M.T.Nujin, A.Z.Petrov, H.S.Salíxov, G.G.Tumaşev; biologída - A.M.Alekseyev, N.İ.Liwanov, A.V.Kibyäqov, V.A.Popov, İ.A.Tarçevskiy; geologída - İ.G.Yosıpov, L.M.Miropolskiy, R.X.Möslimev, E.İ.Tixwinsqaya, V.P.Tronov; medisínda - S.M.Alekseyev, V.G.Gruzdev, İ.V.Domraçyov, D.M.Zöbäyerev, M.K.Mixaylov, Yu.A.Ratner, L.M.Raxlin, M.Z.Siğäl, Ä.G.Tereğulov, M.X.Fäyzullin, L.İ.Şulutqo; awıl xucalığı häm veterinarída - K.G.Bol', B.İ.Ğörizontov, X.G.Ğízzätullin, V.P.Mosolov, G.Z.Rawilev, A.P.Studensov, M.P.Tuşnov, İ.V.Ütäy, N.C.Xacípov, R.R.Xösäyenev, A.G.Cihanşin; humanitar fännär ölkäsendä - Yä.G.Abdullin, A.G.Äxmädullin, E.P.Busığín, M.İ.Ğabdraxmanov, M.X.Ğaynullin, F.G.Ğälimullin, T.N.Ğäliullin, F.Ä.Ğäniev, M.G.Ğosmanov, X.G.Ğosmanov, İ.P.Yırmolayıv, M.Z.Zäkiev, Ä.G.Kärimullin, A.L.Litwin, M.İ.Mäxmütev, X.Y.Miñneğulov, Ş.F.Möxämmädyarov, G.V.Möxämmätcanowa, Ä.G.Möxämmädiev, M.K.Möxärrämev, R.İ.Näfíqov, İ.Z.Nurullin, G.F.Sattarov, F.S.Safíullina, İ.R.Tahírov, D.G.Tumaşewa, R.G.Fäxretdinev, V.X.Xaqov, A.X.Xalíqov, G.M.Xalit, R.S.Xäkimev, M.X.Xäsänev, N.Ş.Xisamov, N.G.Yüziev, X.X.Yärmi. E.K.Zawoyskiy tarafınnan elektron paramağnit rezonansı küreneşen açu dönyaküläm ähämiätkä iä qazanış sanala. 1992 yılda republíktağı yuğarı uqu yortları, akademík häm tarmaq fännäre cirlegendä Tatarstan Republígı Fännär akademísı oyıştırıla. Anıñ 7 bülegendä tarix, filologí, fälsäfä, säyäsät beleme, psixologí, pedagogík, sänğät, xoquq beleme, biologí, medisín, matematík, mexaník häm maşínalar tözeleşe, fizík, energetík, Cir turındağı fännär, ximí häm ximí texnologíları h.b. buyınça äydäp baruçı belgeçlär tuplana. TR FAneñ Könyaq-Könçığış regionäl fänni üzäge (1998, Bögelmä ş.) häm Ulyänov regionäl bülege (1999) tözelä. 2002 yılda TRda 972 fän doktorı häm 5400 fän qandidatı, Räsäy FAneñ 4 xaqíqí häm 6 möxbir äğzası, TR FAneñ 34 xaqíqí häm 65 möxbir, 10 şäräfle äğzası eşli. Republík ğälimnäre TRnıñ däwlät iqtisadi häm ictimağí alğarış programın, anıñ töp qanunnarın, äylänä-tirä moxitne saqlaw, cir astı, neft häm ğaz, mäğärif, fän häm fänni eşçänlek xaqındağı zaqonnarnı eşläwdä aktíf qatnaşa. Tatarstan ğälimnäre dönya fäne b-n intensiv bağlanış urnaştıra, 1990 yıllar däwamında Europa, Aziä häm Amerík illäreneñ akademíları häm fänni üzäkläre b-n 20 dän artıq kileşü tözelä. N.İ.Lobaçevskiy isemendäge xalıqara büläk, E.K.Zawoyskiy isemendäge xalıqara büläk, Xalıqara Arbuzov büläge, ş.u. TR FAneñ kürenekle ğälimnär Ş.Märcani, G.X.Kamay, X.M.Möştäri, V.A.Engelğärdt, Ä.G.Tereğulov, K.G.Bol', V.P.Mosolov isemendäge büläklär buldırıla.