Мәдәният: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
к Bot: Migrating 146 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q11042 (translate me) |
Төзәтмә аңлатмасы юк |
||
Юл номеры - 1:
{{Күп мәгънәләр}}
{{
[[Файл:Ägyptischer Maler um 1400 v. Chr. 001.jpg|thumb|[[Борыңгы Мисыр]] [[сәнгәте]], б.г.э. 1 400 ел]]
[[Файл:Mehmooni2.jpg|thumb| [[Персия]]ның ''[[Хашт-Бехешт]] сарае'']]
[[Файл:Gobustan ancient Azerbaycan full.jpg|thumb|[[Азәрбайҗан]]ның [[Гобустан дәүләт тыюлыгы]]ндагы сакланучы [[петроглиф]]лар - б.г.э. 10 000 [[ел]]ларда анда [[чәчәк]] аткан мәдәнияткә [[шаһит]]лек итәләр]]
'''Мәдәният''' — [[татар теле]]нә гарәптән кергән сүз. Махсус сүзлектә ул «культура» дип тәрҗемә ителә (кара: Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.— Казан, 1965.— 299 б.). Ә «культура» сүзе русларга латин теленнән кергән: «{{lang-la|[[wikt:cultura|cultura]]}} — возделывание, воспитание, образование, развитие, почитание»<ref>Кара: БСЭ.— T. 13.— M., 1973.— С. 594</ref><ref>Harper, Douglas (2001). [http://www.etymonline.com/index.php?term=culture Online Etymology Dictionary]</ref> күпмәгънәле [[термин]]<ref>[http://www.merriam-webster.com/dictionary/culture ''Merriam-Webster сүзлекләре онлайн'':culture].</ref>. Шул ук вакытта «мәдәни» сүзе — «шәһәрдә торучы» дип тә тәрҗемә ителә. Гыйльми һәм укыту тәҗрибәсендә «культура» һәм «мәдәният» терминнары тигез хокуклы булып йөриләр. Шуннан чыгып, «мәдәният» терминының мәгънәсен «культура» тер-мины мәгънәсеннән чыгып аңлатырга була. Димәк, мәдәният ул — кешеләргә белем, тәрбия бирү вазифаларын үтәүне үз өстенә йөкләгән күренеш. Дөрес, «культура» терминының иң беренче мәгънәсен татарчага тәрҗемә иткәндә «җир эшкәртү» «дип бирергә туры килә (чыннан да, «культура» термины башта бакчада үстерелә торган яшелчә төрләрен күздә тоткан). Ләкин бу очракта безгә терминның тәүге мәгънәсенә ябышып яту һич тә мәҗбүри түгел (күп кенә терминнарның тәүге мәгънәләре онытылуга да дучар була). Ләкин «культура» терминының тагын бер өстәмә мәгънәсе калкып тора, ул да булса «эшкәртү», «эшләп чыгару», «кеше акылы һәм кулы тарафыннан эшләп чыгарылган кыйммәтләр».<ref>http://www.tatknigafund.ru/books/1778/read#page363 Гыйззәтов К.Т., Философия: 2 кит. 2 нче китап: Социаль философия: Югары уку йортлары өчен д-лек бит363 </ref>
==Материаль һәм рухи культура==
«Материаль культура» белән «рухи культура» аерыла. Материаль культурага завод-фабрикалар, таш пулатлар, тимер юллар, транспорт чаралары, төрле җиһазлар һәм кешеләр тарафыннан кулланыла торган меңләгән төр хезмәт чаралары керә. Рухи культура кешеләр тарафыннан табылган белемнәрне, уку-укыту системасын, традицияләрне, фольклорны, халыкларның профессиональ сәнгатен, фәнне һ. б. шушындый рухи кыйммәтләрне үз эченә ала.
# аеруча [[гыйлем эстәү]] һәм [[тәрбия]] юлы белән урын алган интеллектуаль һәм [[әхләк]]и [[сыйфат]]ларның үсү акты▼
Мәдәният исә «культура» күренешенең фәкать рухи өлешен генә «үзенә сыйдыра». Ләкин рус телендә «культура» термины үз структурасына һәм рухи, һәм материаль өлкәләрне сыйдыра торган булса да, практикада фәкать рухи өлкәне генә күздә тота. «Культура» дигәндә гамәлдә рухи культура, ягъни мәдәният күздә тотыла.<ref>http://www.tatknigafund.ru/books/1778/read#page364 Гыйззәтов К.Т., Философия: 2 кит. 2 нче китап: Социаль философия: Югары уку йортлары өчен д-лек бит364</ref>
Мәдәният ул — кешеләр тарафыннан тудырылган рухи кыйммәтләр җыелмасы; кешеләрнең рухи кыйммәтләр тудыру өлкәсендәге эшчәнлеге; кешеләрнең тудырылган рухи кыйммәтләрне куллану эшчәнлеге. Әгәр дә бу билгеләмә мәдәният күренешен тулы рәвештә характерлый ала икән, бер генә нәрсәне ачыклыйсы кала, ул да булса: без нәрсәләрне рухи кыйммәтләр дип атыйбыз, нинди рухи кыйммәтләр җыелмасы мәдәниятне тәшкил итә? Мәдәният, җәмгыятьнең рухи күренеше буларак, түбәндәге кыйммәтләрне үз эченә ала: кешеләрнең дөнья турында белемнәре; милли тел; җәмгыятьтә урнашкан мәгърифәт системасы; халыкның көнкүрешендә барлыкка килгән йолалар, традицияләр, ышанулар, риваятьләр; халыкның конкрет чынбарлык шартларында туган әхлакый принциплары, хокукый карашлар; халыкның сыйнфый һәм милли (этник) идеологиясе; халыкның дөньяга карашы, шул исәптән дине яисә атеистик карашлары; халыкның сәнгати фи- керләве һәм шуның иҗат җимешләре; фән, шул исәптән фәлсәфә Һ.б.<ref>http://www.tatknigafund.ru/books/1778/read#page365 Гыйззәтов К.Т., Философия: 2 кит. 2 нче китап: Социаль философия: Югары уку йортлары өчен д-лек бит365</ref>
==Төп мәгънәләре==
▲# аеруча [[гыйлем эстәү]] һәм [[тәрбия]] юлы белән урын алган интеллектуаль һәм [[
# интеллектуаль һәм [[эстетика|эстетик]] [[өйрәнү]] юлы белән үcтерелгән [[тәм]] [[мөкәммәллек|мөкәммәллеге]] һәм [[мәгърифәт]] сыйфатлары
# техник [[тәҗрибә]] һәм [[һөнәр]]ләрдән аермалы буларак [[сынлы сәнгать]], мәдәни һәм гыйльми [[фән]]нәр белән [[кызыксыну]] һәм [[зәвык]] [[ия]]се булу
Строка 15 ⟶ 23 :
# [[оешма]]ны билгеләүче уртак [[караш]]лар, [[кыйммәт]]ләр, [[максат]]лар һәм [[практика]]лар берлеге
# аерым бер [[тармак]], [[эшчәнлек]] яки җәмгыяви бер үзенчәлек белән бәйле кыйммәтләр, [[аңлау]]лар яки җәмгыяви практикалар берлеге
* [[кеше]] [[эшчәнлек|эшчәнлегенең]] күренекле [[нәтиҗә]]ләре яисә [[буын]]нан буынга күчә торган [[җәмгыять|социаль]] яктан мөһим [[мәгълүмат]]. {{Чыганак??|дата=май 2012}}
XVIII һәм XIX [[гасыр]] [[Аурупа]] [[халык]]лары '''культура''' <ref>[http://oxforddictionaries.com/definition/culture ''Оксфорд сүзлекләре онлайн'':culture].</ref> <ref>[http://www.merriam-webster.com/dictionary/culture ''Merriam-Webster сүзлекләре онлайн'':culture].</ref> <ref>[http://www.merriam-webster.com/concise/culture ''Merriam-Webster кыска онлайн энциклопедия'':culture].</ref> <ref>[http://www.thefreedictionary.com/culture ''TheFreeDictionary.com сүзлеге'':culture].</ref> [[бүген]]ге [[мәгънә]] яклы куллана башлаганнары [[заман]], ул [[авыл-хуҗалыгы]]нда яки [[умартачылык]]тагы кебек [[үсемлек]] [[үстерү]] һәм [[мөкәммәлләштерү]] мәгънәләргә туры килгән иде. XIXнче гасыр дәвамында ул башта [[шәхес]]не, аеруча [[уку]] юлы белән, үстерү яки мөкәммәлләштерү, һәм соңрак [[милләт|милли]] [[ашкыну]]ларны һәм [[идеал]]ларны [[чынбарлык]]ка ашыру мәгънәгә туры килде.
Строка 29 ⟶ 35 :
[[Файл:Belen-gen-vrml.gif|thumb|left|Мексика авыл мөнәсәбәтләре - һәр гаилә берлеге нокта белән күрсәтелгән]]
[[Файл:
{{rq|stub|error}}
▲[[Файл:Taiwanese aborigines.JPG|left|thumb|Биюче [[Тайвань]] аборигеннары]]
== Шулай ук карагыз ==
| |||