Татарстан фәне: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Zahidullabot (бәхәс | кертем) к Әлифбаны алмаштыру |
Marat-avgust (бәхәс | кертем) Төзәтмә аңлатмасы юк |
||
Юл номеры - 1:
{{töpçek}}
Безнең төбәктә тупланган белемнәрне системага салырга омтылу Идел буе Болгарында ук башланган: тарих (Ягкуб бине Ногман), дин гыйльме, әдәп, әхлак (Хуҗа Әхмәд, Борханеддин Ибрахим бине Йосыф әл-Болгари, Сөләйман бине Давд), ш.у. география, математик, астрономия, [[химия]], медицина (Таҗетдин һәм Хәсән ибне Юныс әл-Болгәрилар) өлкәсендә хезмәтләр билгеле. Монголлар яулап алганнан соң, Идел буе Болгарында фән үсеше тукталып кала. 13 йөз ахырларыннан Алтын Урданың башкаласы Сарай әл-МәхУрысә шәһәре мәдәни һәм фәнни тормыш үзәгенә әверелә: андагы гыйльми-рухани катлавның шакти өлешен Идел буе Болгарыннан чыккан кешеләр тәшкил итә. Дин гилме, математик, географи, астрономи, медисин х.б. фәннәр дә үсә. Н.Коперник б-н Ж.Брунога кәдәр үк инде Сәйф Сараиның "Сөхәйл вә Гөлдерсен" ([[1394]]) поемасында Җирнең Кояш тирәли әйләнүе турында фикер әйтелә. Яңа заман фәне хәзерге Татарстан терр-ясендә 18 йөзнең 1 яртысыннан үсә башлый. Петербур ФАнең системалы фәнни-тикшеренү ешләре планына [[Идел-Урал]] төбәген өйрәнү еше кертелә. 1730 елларда Г.Ф.Миллер, С.М.Гмелин х.б., 1760 елларда И.И.Лепйохин, П.С.Паллас, И.И.Георги х.б. катнашында үткәрелгән академик експедисилар нәтиҗәсе буенча Казан төбәге тарихына, етнографисына, мәдәниәтенә караган хезмәтләр: П.И.Рычковның "Борынгы һәм урта заманнардагы Казан тарихына бер караш" - "Опыт Казанской истории древних и средних времйон" (1767), Г.Ф.Миллерның "Казан губернасында яшәүче [[Чирмеш]], [[Чуаш]] һәм арлар ише мәҗүси халыкларны тасвирлав" - "Описание живушчих в Казанской губернии языческих народов, яко то черемис, чуваш и вотьяков" (1791) х.б. китаплар дөнья күрә. Казандагы Беренче ир балалар гимназисы (1758), аннары Казан ун-ты (1804) ачылу фәнни интеллигенси кадрларын, ш.и. Татарлардан да зиалы затлар (Н.М. һәм Л.Н.Ибрахимовлар, Хәлфиннәр х.б.) әзерләү, ш.у. күп кенә фәнни мәктәпләр (к. Казан математик фәнни мәктәпләре, Казан астрономи фәнни мәктәбе, Казан метеорологи фәнни мәктәбе, Казан хими фәнни мәктәбе, Казан мед. мәктәпләре, Казан геология фәнни мәктәбе, Казан лингвистик фәнни мәктәбе, Казан ветеринар фәнни мәктәпләре) ешен башлап җибәрү өчен нигез булып тора. 19 йөзнең 2 нче яртысында Казанда күп кенә фәнни җәмгиәтләр барлыкка килә - Казан табибләр җәмгиәте (1868), Табигатчылар җәмгиәте (1869), Археологи, тарих һәм етнографи җәмгиәте (1878). Соңгысының ешендә Татар гәлимнәреннән Ш.Мәрҗәни, К.Насири, Г.Әхмәрев актив катнаша. 19 йөз ахыры - 20 йөз башларында Казан Рәсәйдә, Мәскәү б-н С.-Петербургтан кала, өченче зур фәнни үзәккә әверелә. 1920-30 елларда югары уку йортлары, фәнни-тикшеренү оешмалары саны арта. 1919 елда Казан политехник ин-ты, 1920 дә Казан клиник ин-ты (ГИДУВ), 1921 дә Гилми Үзәк, 1922 дә Казан совет төзелеше, авыл хуҗалыгы һәм урманчылык ин-тлары, 1926 да Казан чукрак-телсезләр ин-ты, Казан коммунәл төзелеш, Казан мед., Казан хим.-технол. һәм Казан енергетик ин-тлары, 1931 дә Казан йүридик, финанс-
|