Һуннар: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
к →‎Чыгышлары: Равил Фәхретдиновның китабында күрсәтелгән версиягә өстәмә тарихи дәлилләр
Юл номеры - 11:
Классик кытай галиме һәм [[:en:Imperial Nanking University|Нанкин император университетының (ингл.)]] беренче президенты [[:en:Wei Zhao (Three Kingdoms)|Wei Zhao]] ([[204]]–[[273]]) хәбәр иткәненчә: “Хань династиясе заманаларында (б.э.к. 206 - б.э. [[220 ел]]ларда) алар (Һуннар) [[хунну]] 匈奴 дип йөртелә иде, шул ук халыкка [[:en:Hunyu]] 葷粥 итеп дә дәшәләр иде. Шулай ук, [[:en:Xunyu]] 獯粥 аларның борынгы бабалары булган [[:en:Chunwei]] 淳維 исеменең башка бер транскрипциясе генә”.<ref>Wei Zhao et al., ''"Book of Wu"'', p.&nbsp;2849</ref><ref>Lin Gan 林幹, ''"Xiongnu shiliao huibian 匈奴史料彙編"'', Vol. 1, p.&nbsp;1, Beijing, Zhonghua Shuju, 1988</ref>
 
===Традицион Хунну теориясе===
Мәкаләнең бу бүлектәге '''Википедияның инглиз телле бүлегендәге игезәк мәкаләсеннән алынган мәгълүмат''' ''мәкаләнең алдынгы һәм түбәнрәк бүлекләрендә [[Равил Фәхретдинов]]ның китабына нигезләнгән материалдан кайбер мәсьәләләрдә нык аерыла'':
Һуннарның Азиядән чыгышлары турында бәхәсләре 18 гасырда [[:en:Joseph de Guignes]] беренче тапкыр Һуннарны [[:en:Twenty-Four Histories|Кытай чыганаклары (ингл.)]] тасвирлаган [[Хунну]] халкы белән бәйләргә кирәклеген тәкъдим итүеннән бирле бара.<ref name=Thompson1996>Thompson, E. A. 1948. ''A History of Attila and the Huns''. Oxford University Press.</ref> Де Гийнес сәяси берлекләренең генеалогиясенә игътибар итеп, Һуннар чыннан да [[хунну]]ларның физик токымнары булу-булмавына аз игътибар бирде.<ref name="MH1944">{{Cite book | last = Maenchen-Helfen | first = Otto | author-link = Otto J. Maenchen-Helfen | title = The Legend of the Origin of the Huns | journal = Byzantion | year = 1944-1945| volume = 17 | pages = 244–251 }}</ref> Шулай да, 18-19 гасырда патшалык иткән [[:en:ethnocentric|этноцентризм (ингл.)]] һәм [[:en:Romantic nationalism|романтик милләтчелек (ингл.)]] контекстында туган фикере ,<ref>[[Michael Kulikowski]]. 2005. ''Rome's Gothic Wars''. Cambridge University Press.</ref><!--{{rp|52-54|date=November 2012}}--> башкалар тарафыннан кабул ителеп, вакыт узуы белән [[:en:Romantic nationalism|романтик милләтчелек (ингл.)]] һәм [[туранчылык]] фикерләрен дәлилләү өчен үзгәртелде.
 
<p> 18 гасыр француз төрки дөньясы белгече [[:en:Joseph de Guignes]] фикереннән башлап, 4 гасырда Аурупа чикәренә килеп җиткән Һуннарны [[Монголия]] регионыннан анардан якынча 300 ел элек чыгып киткән [[хунну]]лар белән бәйлиләр. [[:en:Han–Xiongnu War|Хунну-Кытай сугышы (ингл.)]] сәбәпле, хуннуларның төньяк өлеше Төньяк-Көнбатышка таба чигенде; аларның токымнары [[Ауразия]] аркылы күченә алу сәбәпле, Һуннар белән берникадәр мәдәни һәм генетик дәвамчылыклары була ала дип исәпләнелә.<ref name=wright60>{{cite book | last=Wright | first=David Curtis | title=The history of China | year=2011 | publisher=Greenwood | location=Santa Barbara | isbn=978-0-313-37748-8 | page=60 | edition=2nd}}</ref> Шулай да, Һун һәм хунну арасындагы бәйлелекне күрсәтүче дәлилләр нык булуына ышанырга мөмкинлек бирми.<ref name=wright60/> Һуннарның чыгышларрынчыгышларын аңлатуда замандаш эзләнүләр мәктәбе элек зур тәэсире булган [[:en:Ethnic essentialism|этник милләтчелек (ингл.)]] карашлар урынына [[:en:Ethnogenesis#Ethnogenesis in historical scholarship|этногенезис (ингл.)]] ысулларын өстен күрә.
<p> Тарихта беренче тапкыр рим тарихчысы [[:ru:Публий Корнелий Тацит|Тацит (рус)]] тарафыннан телгә алынган һуннарның [[91 ел]]да [[Каспий диңгезе]] тирәсендә урнашулары, соңрак [[150 ел]]лар тирәсендә Көньяк-Көнчыгыш [[Кавказ]] тирәләрдә яшәүләре билгеле. [[Көнчыгыш Аурупа]]га б.э. [[IV гасыр]]ның җитмешенче елларында килеп чыгалар һәм зур дәүләт коралар. [[V гасыр]] урталарында алар арасыннан [[Аттила]] исемле бөек идарәче килеп чыга. Ул барлык һуннарны үз кулы астында берләштерә һәм [[Көнбатыш Аурупа]]да сугышлар алып бара.
 
[[Image:Huncauldron Hungary.jpg|thumb|250px|{{HUN}}дә [[2006]]да табылган [[5 гасыр]] Һун [[казан]]ы.<ref>[http://chronica.freebase.hu/huns/huncauldron.htm Hunnic age sacrificial cauldron has been found] 2006, Hungary</ref>]]
<p> 18 гасыр француз төрки дөньясы белгече [[:en:Joseph de Guignes]] фикереннән башлап, 4 гасырда Аурупа чикәренә килеп җиткән Һуннарны [[Монголия]] регионыннан анардан якынча 300 ел элек чыгып киткән [[хунну]]лар белән бәйлиләр. [[:en:Han–Xiongnu War|Хунну-Кытай сугышы (ингл.)]] сәбәпле, хуннуларның төньяк өлеше Төньяк-Көнбатышка таба чигенде; аларның токымнары [[Ауразия]] аркылы күченә алу сәбәпле, Һуннар белән берникадәр мәдәни һәм генетик дәвамчылыклары була ала дип исәпләнелә.<ref name=wright60>{{cite book | last=Wright | first=David Curtis | title=The history of China | year=2011 | publisher=Greenwood | location=Santa Barbara | isbn=978-0-313-37748-8 | page=60 | edition=2nd}}</ref> Шулай да, Һун һәм хунну арасындагы бәйлелекне күрсәтүче дәлилләр нык булуына ышанырга мөмкинлек бирми.<ref name=wright60/> Һуннарның чыгышларрын аңлатуда замандаш эзләнүләр мәктәбе элек зур тәэсире булган [[:en:Ethnic essentialism|этник милләтчелек (ингл.)]] карашлар урынына [[:en:Ethnogenesis#Ethnogenesis in historical scholarship|этногенезис (ингл.)]] ысулларын өстен күрә.
 
<p> Һуннарның [[Аурупа]]га күченешенең сәбәбе [[Азия]] кыйтгасында 4 гасыр уртасында зур империя булдыручы [[:en:Rouran Khaganate|Жужань ханлыгының (ингл.)]] үсүе белән аңлатыла ала. Башка җирләр арасында, ул [[:en:Xianbei state|Xianbei дәүләте (ингл.)]] кулыннан алганнары татар җирләрен дә үзенә ала. Жужан көченең көнбатышка таба таралуы Һуннарны Аурупа тарафына этүенә китергән дип уйланыла.<ref>J. B. Bury, ''The Invasion of Europe by the Barbarians''</ref>
 
<p> Һуннарның бер хәким астындагы уртак көч булмауларына ышаган. Күп һуннар Көнчыгыш һәм Көнбатыш римлылар һәм готлар тарафыннан түләүле гаскәр буларак кулланылды. Исеме билгеле булган беренче Һун [[:en:Uldin]]<ref name="Thompson1996"/>готлар патшасы [[:en:Radagaisus]] көчләренә каршы һуннар һәм аланнар төркеме башында [[Италия]]ны яклаганы билгеле.
[[File:Hunnish - Bracelet - Walters 571082 - Detail Front.jpg|thumb|left|Һун алтын һәм анар беләзеге өлеше, 5 гасыр, [[:en:Walters Art Museum]] музее]]
 
<p> [[408 ел]]да Көнчыгыш римлылар Uldin'ның һуннары тарафыннан яңа басымны сизә башлыйлар. Uldin [[Дунай]]ны күчеп [[:en:Moesia]] җирендәге Castra Martis исемле каланы ала, аннары [[:en:Thrace]] өлкәсен талый. Көнчыгыш римлылар Ульдинга акча тәкъдим итеп аны туктатырга торышсалар да, соралган акча күләме югары булгач - аның ярдәмчеләренә акча тәкъдим итәләр. Нәтиҗәсендә Ульдиннын төркеменнән күп һуннар китә башлый.
 
===Замандаш этногенетик интерпретациясе===
Строка 30 ⟶ 21 :
Үз заманнарыннан килгән әдәбият Һуннарның чыгышларын ачык килеш аңлатмый. Билгесез килеп чыккан Һуннар беренче тапкыр [[Тын]] (''Tanais'') елгасы тирәсендәге яшәүче [[аланнар]]га һөҗүм итүләрендә сүзгә алына. Гасырлар буенча төрле аңлатулар бирелсә, якынрак заманаларда чыгып килгән теорияләр һуннар кебек күчмә халыклар конфедерацияләрне тиз оешып, шулай ук тиз таралаша алучы төрле мәдәни, сәяси һәм лингвистик төркемнәрнең берлекләре буларак күрә.<ref>N.M. Khazhanov. ''Nomads and the Outside World''. Chapter 5</ref><ref name="Pohl"/><ref>Christian, David. 1998. [http://books.google.bg/books?id=t-SSqtsGaGwC&pg=PA227&lpg=PA227&dq=Iranian+tribes++origin+of+the+Huns&source=bl&ots=KmjD3n9O0T&sig=gzLZmOVXs5x3aoghoK1sWzbj0nI&hl=bg&ei=br8fSvGEAc2vsgaIj7G_Bg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7 ''History of Russia, Central Asia, and Mongolia''.] Wiley-Blackwell. ISBN 0-631-20814-3</ref> Ягъни, ачык чыгышын табу мөмкин түгел дигән сүз. [[Халыкларның Бөек күченеше]] чоры буенча [[австрия]]лы эксперт [[:en:Walter Pohl]] белдергәненчә, "Ышанычлылык белән, 4 гасырда Һун исеме дала сугышчыларының престижлы хәкимлек төркемнәрен билгеләгәнен генә әйтә алабыз."<ref name="Pohl"/>
''Һун'' исеме киң һәм географик бәйләнеше булмаган җирләрдәге төрле төркемнәрне билгеләү өчен төрле чыганакларда очрый (башкалар арасында Һинд, Фарсы, Кытай, Византия, Рим).<ref name="Pohl">[[Walter Pohl]]. 1999. Huns. ''Late Antiquity: a guide to the postclassical world'', ed. Glen Warren Bowersock, Peter Robert Lamont Brown, Oleg Grabar. Harvard University Press. pp.501-502</ref><ref>Bauml, F.H.; M. Birnbaum, eds. 1993. ''Attila: The Man and His Image''.</ref><ref name=Heather1995/><ref name=Heather2005/><ref name="MH1973"/> Аурупадагы Һуннар чорының беткәненнән соң да Греция һәм латин дөньясы хроникаларында [[Кара диңгез]] тирәсендәге регионында төркемнәрне "Һун" термины белән билгеләү дәвам иткән.
 
===Традицион Хунну теориясе===
Һуннарның Азиядән чыгышлары турында бәхәсләре 18 гасырда [[:en:Joseph de Guignes]] беренче тапкыр Һуннарны [[:en:Twenty-Four Histories|Кытай чыганаклары (ингл.)]] тасвирлаган [[Хунну]] халкы белән бәйләргә кирәклеген тәкъдим итүеннән бирле бара.<ref name=Thompson1996>Thompson, E. A. 1948. ''A History of Attila and the Huns''. Oxford University Press.</ref> Де Гийнес сәяси берлекләренең генеалогиясенә игътибар итеп, Һуннар чыннан да [[хунну]]ларның физик токымнары булу-булмавына аз игътибар бирде.<ref name="MH1944">{{Cite book | last = Maenchen-Helfen | first = Otto | author-link = Otto J. Maenchen-Helfen | title = The Legend of the Origin of the Huns | journal = Byzantion | year = 1944-1945| volume = 17 | pages = 244–251 }}</ref> Шулай да, 18-19 гасырда патшалык иткән [[:en:ethnocentric|этноцентризм (ингл.)]] һәм [[:en:Romantic nationalism|романтик милләтчелек (ингл.)]] контекстында туган фикере ,<ref>[[Michael Kulikowski]]. 2005. ''Rome's Gothic Wars''. Cambridge University Press.</ref><!--{{rp|52-54|date=November 2012}}--> башкалар тарафыннан кабул ителеп, вакыт узуы белән [[:en:Romantic nationalism|романтик милләтчелек (ингл.)]] һәм [[туранчылык]] фикерләрен дәлилләү өчен үзгәртелде.
 
== Көнкүреш ==