Wikipedia

Емельян Пугачёв: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
18mk (бәхәс | кертем)
26 716 үзгәртергә
Derslek (бәхәс | кертем)
33 974 үзгәртергә
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 22:
| башка мәгълүмат =
}}
'''Емельян Пугачев''' ([[1742 ел|1742]] — [[21 гыйнвар]] [[1775 ел|1775]]}}) — Дон казагы, 1773-1775 еллар [[Пугачев явы]] юлбашчысы. Үзләрен хатыны [[Екатерина II]] оештырган [[сарай фетнәсе]]ндә үтерелгән, ир-ат варислар калдырмаган, могъҗизалы рәвештә коткарылган [[Петр III]] патшага салышкан шул заман шәхесләренең иң уңышлысы.
 
== Тәрҗемәи хәл ==
Емельян Пугачев чыгышы белән хәзерге [[Волгоград өлкәсе]]ннән, Дон казакларының башкаласы [[Зимовейская]]дан. [[Степан Разин]]ның якташы.
 
Өч ел буена [[ГерманияПруссия]]гә каршы [[Җидееллык сугыштасугыш]]та катнаш.
 
1763-67 елларда туган авылында хезмәт үти. 1764 елда кызы, 1768 елда улы туа. Дегет, ятьмә ише товарларны ерак җирдән очсыз хакка алып, Донга[[Дон]] буена кайткач аларны кыйбат бәядән сатарга ният корган Пугачев, үзе шикелле үк елгыр казак белән бергә, Кама елгасына кадәр килеп җитә. [[Польша]] җиренә качкан урыс [[старовер]]-крестьяннарын эзләтүдә катнаша.
 
Көнгер өязенә кадәр барып китәргә ниятлиләр. Әмма бу чорда бөтен Кама буен Уралдагы заводларга йөреп эшләүдән баш тарткан крестьяннар фетнәсе чолгап алган була. "Алып сатарлар"ның юлы уңмый hәм алар Дон буена буш кул белән генә кайтып китә.
Юл номеры - 49:
Менә [[1773 ел]]ның көзендә Җаек казаклары арасында үзен Петр I патшаның оныгы — Петр III дип таныткан бер кеше килеп чыга. Чынлыкта исә ул Дон казагы Емельян Иванович Пугачев була. Ул халыкны көрәшкә чакыра. «Мин сезгә җирләрегезне, суыгызны, урман-болыннарыгызны кайтарып бирермен, барыгыз да иреккә чыгарсыз», дип манифестлар, өндәмә хатлар язып, авылларга тарата.
 
Урал һәм Идел буенда яшәгән хезмәт иясе халкы: [[руслар]], [[татарлар]], [[башкортлар]], [[марилар]], чуашлар, удмуртлар, төркем-төркем булып, Пугачев армиясенә агыла. [[Җаек елгасыннанелгасы]]ннан алып [[Ырынбур]] крепостена кадәр булган җирләрдә крестьяннар сугышы башлана. Баш күтәрүчеләр Оренбург[[Ырынбур]] һәм Җаек крепостьларын камап алалар. Урал заводларының крепостной эшчеләре дә фетнәчеләр ягына чыга. Алар Пугачев армиясен туплар һәм мылтыклар белән тәэмин итеп торалар.
 
Хәзерге Татарстан җирләрендә крестьяннар хәрәкәте 1773 елның октябрь — ноябрь айларында җәелеп китә. Казан — Арча тирәлә¬рендәтирәләрендә [[Мәсәгут Гомәров]] җитәкчелегендәге зур бер отряд хәрәкәт итә. Бөгелмә төбәге тулысынча диярлек баш күтәрүчеләр кулында була. [[Минзәлә]] крепостен Каранай Муратов җитәкчелегендәге 10 мең кешелек фетнәчеләр отряды дүрт ай буена камалышта тота. Берничә тапкыр штурмлап та карыйлар, әмма ала алмыйлар. [[Зәй (шәһәр)|Зәй]] крепосте исә баш күтәрүчеләргә сугышсыз-нисез бирелергә мәҗбүр була.
Кама һәм Урта Идел буенда да тынычлык бетә. Бигрәк тә Алабуга, Әгерҗе, Кукмара якларыңда көчле чуалышлар куба. Крестьяннар байларның утарларын яндыралар, җирләрен тартып алалар, үзләрен асып үтерәләр.
 
Пугачев гаскәре 1774 елның 29 июнендә [[Әгерҗе]]гә килеп җитә. Крестьяннар сугышы моңарчы күрелмәгән көч белән дөрләп китә. Әгерҗе халкы Пугачевны «үзебезнең гадел патша Петр Федорович» дип хөрмәтләп каршы ала. Мәйданның бер ягына Пугачев армиясенә кушылырга килгән крестьяннар тезелеп баса, икенче ягына тиз генә дар агачы ясап куялар. Гади халыкның күрсәтүе белән кулга алынган комсыз байларны Пугачев астырып үтертә. Крестьяннар үзләренең изүчеләреннән шулай үч алганнар.
Строка 59 ⟶ 58 :
[[Файл:Pugachev.jpg|200px|thumb|right|Пугачев богаулы килеш төрмәдә [[1834 ел]]ны чыккан «Пугачев гыйсъяны тарихы» ([[Александр Пушкин]]) китабыннан]]
 
Восстаниенең беренче көнендә үк манифестлар һәм указлар татар телендә тәрҗемә ителә. Восстание чорында [[татар теле]] чын мәгънәсендә милләтара аралашу чарасына әверелә. [[Сәет бистәсендәбистәсе]]ндә беренче татар полкы оештырыла. Пугачевның төп көчләре районнарны басып алалар. Сугышның беренче айларыда Муса Мостафин отряды (Бөгелмәдән көньякка таба), Каранай Моратов отряды ([[Минзәлә районы]]) кебек эре отрядлар актив хәрәкәт итә.
 
Татарча язган өндәмәләр Урта Идел халыкларының Пугачев армиясенә күпләп кушылуына сәбәп булган. Һәр җирдә халык аны, кадерле кунак кебек, ипи-тоз белән каршы алган.
 
[[1774 ел]]ның 12 июлендә Пугачевның 20 меңлек гаскәре [[Казан]]га керә. Кремльне тупка тота башлыйлар. Бөтен яктан туктаусыз мылтык аткан тавышлар ишетелеп тора. Кремль эченә яшеренгән хөкүмәт гаскәрләре фетнәчеләргә каршы ут ачалар. Шулвакыт шәһәр төрле яктан яна башлый. Крестьяннар һәм аларга кушыл¬ганкушылган шәһәр халкы байлар яшәгән йортларны көл-күмер итәләр. 2 меңнән артык йорт, 800 ләп кибет, 30 лап чиркәү һәм башка төрле биналар янып юкка чыга. Ләкин ут-төтен эчендә кремльне штурмлау мәмкин булмый. Кичкә таба Пугачев гаскәрен шәһәрдән чыгарырга мәҗбүр була. Шәһәрдән алынмыйча калган [[Казан кирмәне|кирмән]], [[Постау бистәсе]] һәм [[Иске татар бистәсе|Татар бистәсе]] генә исән кала. Соңгылары тоташ терәлеп диярлек агач йортлардан торалар, ләкин Пугачевчлар, аларда яшәгән халыкның үзләренә теләктәш булу сәбәпле тимиләр.
 
Кич алар полковник Михельсон командалыгындагы хөкүмәт отрядлары белән кара-каршы очрашалар. Канкойгыч сугышлар берничә көн дәвам итә. Баш күтәрүчеләр җиңеләләр. Пугачев үзенең армиясе белән Казан яныннан Иделгә таба качып китә.
 
Пугачев Татарстан җирләрендә, бигрәк тә Казанда булган көннәрдә руслар һәм [[татарлар]], [[башкортлар]], [[марилар]] һәм [[чуашлар]] үзләренең изүчеләренә каршы иңгә-иң торып сугышканнар. Бу көрәштә крестьяннарның сыйнфый бердәмлеге ныгыган. Алар ара¬сыннанарасыннан [[Бәхтияр Канкаев]], Мәсәгут Гомәров, Каранай Муратов, Муса Мостафин, Әбҗәлил Сөләйманов кебек чын халык герой¬ларыгеройлары үсеп чыга.
[[Екатерина II]] баш күтәрүчеләргә каршы зур гаскәр җибәрә. Царицын шәһәреннән ерак түгел бер урында Пугачев патша гаскәрләре тарафыннан җиңелә. Аны тотып алалар, богауланган хәлдә тимер читлеккә ябып, Мәскәүгә китерәләр һәм җәзалап үтерәләр.
 
Тиздән Пугачев "җинаятьләр"ен Екатерина тарафыннан оештырылган "законлы тикшерү" башлана. Яу башында ук Пугачевның көрәштәшләренә әверелгән Зарубин-Чика, Падуров, Закладнов, Горшков, Караваев, Тимофей Мясников, Василий Плотников, Караваев, Иван Почиталин кебек Җаек казаклары, юлбашчыны кулга алып карательләргә тапшырган хыянәтчеләр, "падишаh"ның беренче hәм "икенче" хатыннары Софья белән Устинья, балалары Трофим, Христина, Аграфена, шулай ук Вәлит Торнов, Астафий Долгополов, И. Мамаев, Илья Аристов, хыянәтче дворян офицеры Михаил Шванович, татар каhарманнары [[Канзафар Усаев]], [[Каранай Моратов]] hәм [[Идеркәй Мәхмүтов]] - барлыгы 40-ка якын кеше - "хакыйкатьне ачыклауда ярдәм итү өчен", Мәскәүгә китерелә. 18 ноябрьдән алып 5 декабрьгә кадәр аларның hәркайсы тикшерүчеләр каршында Пугачев белән очраша, күрсәтмәләр бирә. 19 декабрьдә "тикшерү" тәмамлана. Генераль-прокурор А. Вяземский, генераллар П. Панин, А. Глебов, М. Мартынов, П. Потемкин, 10 сенатор, тагын әллә никадәрле графлар, кенәзләр катнашында 29-31 декабрьләрдә Мәскәү Кремленың тәхет залында /!/ суд үткәрелә. 1775 елның 9 январенда хөкем карары игълан ителә.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Емельян_Пугачёв