İdegäy: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Kitap (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Kitap (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 10:
===Tacsız xäkim===
Şunnan soñ İdegäy hiç tä yaña xan belän tatulaşa almıy, can doşmanına äylänä. Üzendä ziräklek häm tapqırlıq, täwäkkällek häm qıyulıq barın toyıp, İdegäy üzeneñ kiläçägen säyäsättä kürä, il belän idärä itärgä talpına. Ämma Juçi näselennän çıqmağaç, aña täxet ğömerdä dä eläkmäyäçäk. Dimäk, berär tıñlawçanrağın xan itep quyudan da, kirebetkän Tuqtamışnı täxettän bärep töşerüdän dä yaxşısı bulmayaçaq.
Timermälik xannıñ ulı Timerqotlıq[[Timer Qotlığ]] belän bergä İdegäy, Kük Urda bige bularaq, 1391 yılğı suğışta [[Aqsaq Timer]] ğäskärenä yul kürsätüçe sıyfatında Däşti Qıpçaq dalalarına qayta. [[Qondırça yılğası suğışı (1391)|Qondırça]] yanındağı suğıştan soñ ul İdel buyında torıp qala. Tuqtamışnı töşerep, niçek tä xan itep Timerqotlıqnı[[Timer Qotlığ]]nı utırtırğa digän telägen tormışqa aşırırğa omtıla.
Ämma Timerqotlıqnı[[Timer Qotlığ]]nı Altın Urdanıñ xanı itep täxetkä mengerergä fäqät 1395 yılğı suğışta [[Tuqtamış xan]] ciñelgännän soñ ğına, äle anda da tora-bara ğına mömkin bula. Tuqtamış, tönyaqta ğäskär tuplap, şul uq yılnı Qırımğa yaw çaba: Altın Urda qatı suğışta ciñelgäç, könbatıştağı ulus ayırılıp çıqqan bula, Tuqtamış niçek tä şunı kire qaytarırğa tırışa. [[Qırım]] belän suğış öç yılğa suzıla. Baştaraq anıñ eşläre iple genä bara, läkin hiç uylamağanda Timerqotlıq[[Timer Qotlığ]] höcüm itä dä anı tar-mar kiterä. Tuqtamış tağın qaçarğa mäcbür bula, tik inde bu yulı yıraqqaraq—Litvanıñ olı kenäze Witawtasqa (Vitovt) barıp sıyına. Timerqotlıq[[Timer Qotlığ]] ciñelgän xannı birülären taläp itä. Witawtas anıñ taläben ütämäw genä tügel, Tuqtamış ğäskärenä üzeneken dä quşıp, Altın Urda östenä yabırıla. Anıñ säyäsäte bik añlaşıla: Tuqtamışnı yañadan täxetkä utırta alğan oçraqta Altın Urda Litva yoğıntısına elägergä tieş bula.
===Bursıqlı yılğası suğışı (1399)===
Doşmannar Dneprnıñ sulyaq tarmağı bulğan Bursıqlı (Vorskla) yılğası buyında oçraşalar (1399). Gärçä Witawtasnıñ ğäskäre işleräk bulsa da, ul ciñelä. Doşman aldında yuğalıp qalğan Timerqotlıqqa[[Timer Qotlığ]]qa yärdämgä İdegäy kilep citä. Çığanaqlarda äytelgängä qarağanda, ul zamannarda İdegäy qulında 200 meñlek ğäskär bula. Şulay itep, Tuqtamış tarix mäydanınnan töşep qala; annan soñğı yazmışın inde beläbez.
Bursıqlı tiräsendäge suğışta İdegäy üzen iskitkeç däräcädä osta ğäskär başlığı itep tanıta, zur ciñügä ireşä häm yäş xannıñ ğömeren saqlap qala.
 
===Täxettän çittä idäräçe===
Şunnan soñ inde İdegäy Juçi ulusı belän täxettän çittä torıp qına idärä itä. Timerqotlıqnıñ[[Timer Qotlığ]]nıñ 1398 yılnı birgän yarlığı da şunı raslıy: anda İdegäyneñ cämğiättä totqan urını xannıñ üzennän soñ ikençe ikänlege bik açıq kürenä. Täxettä xan bulıp Timerqotlıq[[Timer Qotlığ]] (1397—1399), anıñ enekäşe Şadıbäk (1400—1408) häm ulı Pulad (Bulatsoltan, 1408—1411) utırğan çağında da xannar anıñ süzennän çıqmıylar.
==Altın Urdanıñ däräcäsen kütärü omtıluı==
15 yıl buyına Altın Urda belän idärä itü däwerendä İdegäy säyäsättä üzeneñ ziräklegen, suğışlarda qıyulığın kürsätep ölgerä. 1405 yılnı Aqsaq Timer ülgännän soñ warislar bulıp qalğan timerilär üz illäre eçendäge mäşäqätlärgä kümelälär, alarğa inde tatar cirläreneñ xacäte qalmıy. Şunnan inde Cuçi ulusınıñ üz eçendäge nizağlaşu näticäsendä häm Urta Aziä ilbasarı belän suğışlarda köçsezlängän Altın Urdanıñ däräcäsen beraz kütärü mömkinlege açıla. Bu eşne küpmeder däräcädä İdegäygä başqarırğa turı kilä.
Юл номеры - 29:
Timerilär däwläte belän ike aradağı mönäsäbätlärne xäl itkändä dä İdegäy üzeneñ zur diplomat buluın kürsätä. 1409 yılnı Aqsaq Timer ülgännän soñ täxetkä anıñ ulı Şahrux utıra. Ul şunduq Sämärqand belän idärä itü eşlären üzeneñ ulı Oluğbäkkä tapşıra. (Oluğbäkne bez kübräk astronomiä ğalime, mäğrifätçe bularaq beläbez.) Urta Aziäneñ änä şul aldınğı fiker iäläre belän 1409 yılnı İdegäyneñ ilçeläre matur kileşülär tözilär. Kileşü buyınça, Xaräzem däwläte yañadan Altın Urdağa qaytarıla, östäwenä äle Aqsaq Timer cimerep taşlağan Ürgäneç azmı-küpme tözekländerelä.
=="İdegäy qoyaşı sünüe"==
Altın Urda täxetenä 1411 yılnı Timerqotlıqnıñ[[Timer Qotlığ]]nıñ ulı Timer menep utırğannan soñ ğına İdegäyneñ qoyaşı sünä başlıy. Timerne dä täxetkä gärçä İdegäy üze utırtqan buluğa qaramastan, yäş xan aña qarata mönäsäbäten bik tiz üzgärtä. Ul ülgännän soñ täxetne Tuqtamış ulları yawlap alalar. Bere artı bere Cäläletdin, Kärimbirde, Käpek, Cafarbirde xan bula häm İdegäygä qarşı ayawsız köräş alıp baralar. Xaräzem belän [[Qırım]]nı üz qulına töşerep, İdegäy beraz üzeneñ däräcäsen kütärä alsa da, bu xäl waqıtlıça ğına bulıp çığa—urta ğasırlarnıñ säyäsät kügendä iskitkeç nurlanıp balqığan älege yoldız sülpänlänä häm sünä.
===Soñğı suğış===
Äytep ütkänebezçä, İdegäy 1419 yılnı äle yañaraq Altın Urdanıñ xanı bulıp alğan Qadıyrbirde belän bäreleştä üterelä. Cayıq där'yası buyında, Sarayçıq qalası yanında qotoçqıç suğış bula. Gärçä Qadıyrbirde üze ülsä dä, anıñ iärçennäre 67 yäşlek İdegäyne qılıçlar belän turaqlap beterälär. Tatar xalqınıñ urta ğasırlarda yäşägän kürenekle häm dä qarşılıqlı däwlät eşleklese änä şulay häläk bula.