Törki telläre älifbaları

Törki tele bik iske tellärennän bulğaç, anıñ belän yazu öçen qullanılğan älifbalar da baytaq bulğan. Törki xalıqlar sanı az bulmağaç alar ber älifbadan ikençegä törle waqıtlarda küçkännärie, şuña kürä Törki telendä yazu öçen waqıtlı berniçä älifba qullanıla.

Taríx

Turan älifbası

Turan älifbası MA 200.–150. yıllarınnan başlap 10. yözgä tikle qullanuda yörgän. Bu älifbada 36 tiräse bilge baríı.

Päräwezdä uqı: Turanian Writing

Törki älifbası

Törki älifbası fänni eşlärdä Orxon älifbası/Kük-Türk adı belän dä yöri. Törki älifbasın qullanıp yazılğan istäleklärneñ iñ iskese 7. yözneñ 2. yartısına qarí dilär. Bu älifba 38 bilgedän tora.

Monı da uqı: Orxon älifbası

Ğäräp älifbası

Íslam dinen qabul itü barğan sayın Törki xalıqlar üz telendä yazu öçen 28-xärefle Ğäräp älifbasın qullana başlílar. İdel-Uralda bu küçü 900. yıllarğa kilä.

Ozaq waqıtlar Ğäräp yazuı Törkilär tarafınnan bernindi üzgärtüsez genä qullanılıp kilä. Farsílar, üz tel íxtíaclarınnan çığıp, Ğäräp älifbasına [p], [ç], [j], [g] awazlarını bilgeli torgan dürt xäref östilär. Äkrenläp bu xäreflärne Törki xalıqlar da üzläşterä, xäreflär sanı 32gä citä.

19. yöz axırında älifba üzgärtü xäräkäte başlana, Törki xalıqlar tağıñ östämä xäreflär östi başlílar. Bu östämä xäreflär belän älifbalarnı «Yaña ímla» dip atí başlílar.

Monı da qara: Ähmäthadí Maqsudí, Mirza Fethali Ahundzade

Latín älifbası

Törki telendä yazu öçen Latín älifbası 13.–14. yözdän ük yöri başlí, kübräk Batış Awrupı xalıqları belän aralaşu öçen, anıñ belän Codex Cumanicus ta yazılğaníı.

1863. yılda Turan Cämğiäteneñ Ístanbulda uzğan qorıltayında Mirza Fethali Ahundzade Latínälif nigezendä tözelgän alifbasın täqdim itä, ämma yaqlawçıları tabılmí.

19. yözdä Törki mädräsälärendä Awrupı fännäre dä kiñ uqıtılu başlawına säbäple, 19. yöz axırında Ğäräp-Farsí ğädätläre beraz çigenä başlağannar.

1922. yılda Törki xalıqlarğa irken aralaşu öçen Baquda “berdäm älifba” uylap çığarıla wä Äzerilär anı xezmättä qullana başlílar. 1924/1925 uqıtu yılında yaña älifba mäktäplärgä kerä.

1924. yılda Qaraçayça da Latínälifle yazuğa küçä başlí, 1925. yıldan birle Tönyaq Qawqaz xalıqları da küçä.

1926. yılda 26. Febräldän 5. Martına tikle Baquda Törkibelgeçlär qorıltayı uza, anıñ räise bularaq Samadağa Ağamalioğlu ide. Andağı qatnaşuçıla öç törkemgä bülengännär:

• Ğälimcan Şarif belän “qädimçelär”, alar Ğäräpäliftä qalarğa uyda toralar
• Sultan Mecit belän “kiskennär”, alar tiz genä Latínälifkä küçmäkçe bulalar
• “kileşüçelär” isä ike yazunı da qullanırğa täqdim itälär, şäxsi wä xalıqara eşlär öçen Latínälif, wä mäxkämä, ädäbiät ilä fän eşläre öçen Ğäräpälifne totası digännär. Berazdan soñ “kileşüçelär” törkemendäge keşelär “kiskennärgä” äwerelgännär.

Şul qorıltay tämamlanğaç 1926. yılnıñ Äpril ayında Qazanda “Yaña Tatar älifbası” cämğiäte oyışa. 1927. yılnıñ 3. Yülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän Jaŋalifne Tatar teleneñ räsmi älifba itep raslana.

Törkibelgeçlär qorıltayında Törkiä öçen axşaş bulğan älifba kertäse digän qarar çığarılğan bulğan, wä bu qarar buyınça 1928. yılda Törkiädä bu köngä tikle qullanuda yöri torğan älifba qabul itelä.

“Qara” çor

1936–1940. yıllarda Stalin qararı buyınça SSRB çiklärendä yabılıp qalğan Törki xalıqlarnı mäcbüri “ber tön eçendä” Urıs älifbasına küçerälär. Ul ber dä tügel, här xalıq öçen ayırım älifbalarnı Törkilärne çuqındıruçı İlminski uylap çığarğan, Törkilärne ber-bersennän çitläşterü öçen anıñ xezmätläre qullanılğan ide.

Monı da uqı: Urıslaştıru

Soñğı yıllar

SSRB cimerelüennän soñ ğına Törki berdämlegen maqsat itep quyuçı Turançılıq yünäleşe yaña köç cía başlağan.

1990. yılda yaña Törki däwlätlärdä Törki telen wä Törki xalıqlarnı berdämläşterä torğan älifbağa qaytu turında söyläşülär başlana wä 2005. yılğa qädär küçärgä digän kileşügä kilälär. Äzerbaycan, Törekmänstan, Özbäkstanda küçkännär dä ide.

2010. yılğa tikle başqa Törki xalıqlar da küçärgä tieşlär, alar arasında Tatarstan da tora.

Monı da qara

• Törki tele
• Törki xalıqlar
• Turançılıq
• Törki söylämnär älifbaları:
  • Tatar älifbası
  • Törek älifbası