Үсемлекләр: юрамалар арасында аерма

'''Үсемлекләр''' ({{lang-la|Plantae}} яки {{lang-la|Vegetabilia}}) — күпкүзәнәкле [[организм]]нарының төп төрләренең[[төр (биология)|төр]]ләренең берсе. Еш кына үсемлекләргә шулай ук [[суүсемнәр]]не кертәләр.

Хәзерге дөньяда[[дөнья]]да үсемлекләрнең 350 меңнән[[мең]]нән артык төре исәпләнә. Алар [[планета]] биомассасының[[биомасса]]сының, ягъни анда яшәүче барлык тере организм­ләр — [[Җир]] йөзендәге [[органик матдәнематдә]]не төп җитештерүчеләр ''([[продуцентлар]])''.

Хәзерге [[чор]] флорасын[[флора]]сын күп төрле [[төзе­лешлелеш]]ле һәм экологик үзенчәлекле[[үзенчәлек]]ле үсем­лек организмнар барлыкка китерә. Мә­сәлән, [[түбән төзелешле үсемлекләр]] — [[суүсемнәр]]нең тәне[[тән]]е органнарга[[орган]]нарга бүлгә­ләнмәгән, ә [[югары төзелешлеләр]]нең ''([[мүкләр]], [[плауннар]], [[наратбашлар]], [[аба­галар]], [[ачыкорлыклылар]] һәм [[ябыкор­лыклылар]]'') тамыры[[тамыр]]ы, [[сабак|сабагы]] һәм [[яфрак|яфрагы]] була. [[Экология]]се ягыннан үсемлекләр [[яктылык]] яратучыларга һәм [[күләгә]] яра­тучыларга, дымлы[[дым]]лы ''(тропик, субтропик)'' яки [[корылык|коры]] җирдә[[җир]]дә үсүчеләргә бүленә.

Төрле [[климат]] зоналарында[[зона]]ларында нәкъ менә төрле үсемлекләр бергәлекләре[[бергәлек]]ләре биомнар­ның структурасын[[структура]]сын билгели. [[Биом]] — бил­геле бер җирлектә[[җирлек]]тә: [[тундра]]да, [[яфраклы урман]], [[дала]], [[тропик урманнар]], [[саванна]] һ. б. урыннарда[[урын]]нарда таралган тере организм­нар ''([[хайваннар]], үсемлекләр, [[гөмбәләр]] һәм [[микроорганизмнар]]'') җыелмасы ул.

Әмма гаять күптөрлелеккә[[күптөрлелек]]кә ия булула­рына карамастан, үсемлек организмнар­ның [[уртак]] билгеләре бар, алар җыены­сы бергә үсемлекләрне [[терек табигать­]]нең башка [[патшалык|патшалыгы]] вәкилләреннән[[вәкил]]ләреннән аерып тора.

1. Үсемлек организмнар — барысы да '''[[автотрофлар]]''', һәм алар '''[[фотосинтез]]га''' сәләтле, ягъни [[яктылык энергиясе]] исәбенә неорга[[орга­ник молекулаларданбулмаган молекула]]лардан [[органик молекулалармолекула]]лар барлыкка китерәләр. Шуның аркасында үсемлекләрдә [[матдәләр алмашы]] процессларын[[процесс]]ларын­да, матдәләрнең[[матдә]]ләрнең таркалуына[[таркалу]]ына караганда, органик молекулаларның[[молекула]]ларның [[биологик синтезысинтез]]ы реакцияләре[[реакция]]ләре [[өстенлек]] итә. Нәтиҗәдә[[Нәтиҗә]]дә үсемлекләр барлык [[гетеротроф организмнар]], шул исәптән [[хайваннар]] туклануы[[туклану]]ы өчен кирәкле органик биомассаны барлыкка китерәләр.

2. Үсемлекләрнең [[пластидлар]]да ясала торган үзенчәлекле [[пиг­мент]]лары, мәсәлән '''[[хлоропласт|хлрофилы]]''' бар. Башка пигментлар — [[кыз­гылт -сары]] һәм [[кызыл]] каротиноидлар[[каротиноид]]лар яфраклар[[яфрак]]лар саргайганда барлыкка килә һәм үсемлекнең аерым өлешләренә[[өлеш]]ләренә (җимешенә[[җимеш]]енә, [[чәчәк|чәчәгенә]]) төрле [[төс]] бирә. Бу пигментлар, фотосинтезда[[фотосинтез]]да катнашып, үсемлекнең [[тереклек]] [[эшчәнлек|эшчәнлегендә]] мөһим [[роль]] уйный.

3. Үсемлек организмының тереклек эшчәнлеге процессларын үсемлек гормоннары[[гормон]]нары — '''[[фитогормоннар]]''' көйли. Аларның үзара [[тәэсир]] итешүе үсемлекнең үсүен[[үсү]]ен, үсешен[[үсеш]]ен һәм башка [[физиологик процессларныпроцесс]]ларны тәэмин итә. Моның мисалы[[мисал]]ы булып үсемлекнең картайган тукымаларында[[тукыма]]ларында барлыкка килә торган [[этилен]] яки үсүне тизләтүче[[тизләтү]]че матдәләр — ауксиннар[[ауксин]]нар хезмәт итә. Фитогормоннар бик аз микъдарда[[микъдар]]да синтезлана һәм организмның [[үткәргеч системасы]] буйлап күчә.

4. Үсемлек күзәнәкләре [[цитоплазма мембранасы]]ның тышкы ягында урнашкан калын күзәнәк стенкасыдивары белән әйләндереп алынган. Ул башлыча [[целлюлоза]]дан тора. Мондый [[күзәнәк тышчасы]] булу — үсемлекләргә генә хас үзенчәлек: хайваннарда ул юк. Һәрбер үсемлек күзәнәгенең каты тышчасы[[тышча]]сы үсемлекләрнең [[хәрәкәтчәнлек|хәрәкәтчәнлеген]] нык [[киметү|киметә]]. Нәтиҗәдә үсемлек организмының туклануы һәм [[сулау|сулавы]] аның [[әйләнә-тирәлек]] белән бәйләнештә[[бәйләнеш]]тә булган [[тән өслегенәөслеге]]нә бәйле булып кала. Ә бу исә, [[эволюция про­цессы]]нда үсемлекләрнең тәне—хайваннарныкытәне хайваннарныкы белән чагыштыр­ганда, ныграк бүлгәләнүгә[[бүлгәләнү]]гә — [[тамыр системасыныңсистемасы]]ның һәм бәбәкләр[[бәбәк]]ләр­нең тармаклануына[[тармаклану]]ына китерә.

5. Үсемлекләрнең матдәләр алмашында даими ясала торган [[продукт]] — '''[[күзәнәк сыекчасы]]'''. Бу — төрле органик ''([[аминокисло­талар]], [[аксымнар]], [[углеводлар]], [[органик кислоталар]], туплау матдә­ләре)'' һәм неорганикорганик булмаган ''([[нитратлар]], [[фосфатлар]], [[хлоридлар]])'' матдәләр эремәсе[[эремә]]се. Цитоплазмада[[Цитоплазма]]да җыелып, [[күзәнәк сыекчасы]] эчке басымны[[басым]]ны арттыра, [[күзәнәк стенкасындивары]]н киерелдерә. Бу [[тургор]] дип атала. Тургор үсемлек тукымаларына [[ныклык]] бирә.

6. Үсемлекләргә чиксез[[чик]]сез үсү хас: алар [[гомер]] буена үсә, зурая. Үсемлекләр патшалыгы организмнарның ике зур төркемен: