Нугайлар: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Төзәтмә аңлатмасы юк |
|||
Юл номеры - 18:
'''Нога́йлар''' (үз аталышы ''ногъай'') — [[төрки халыклар|төрки халык]]. [[Төрки телләр]]нең [[кыпчак төркеме]]нә керүче [[ногай теле]]ндә сөйләшәләр. Саннары — 90,7 мең кеше ([[2002]]).
== Тарихлары ==
[[Алтын Урда]]ның [[Төньяк Кавказ]]дан, [[Каспий]], [[Арал]]дан башлап [[Дунай]]га кадәр сузылган өлешенең хакиме [[Чыңгызхан]] улы Жучинең оныгы гаскәрбашы [[төмән (тархан)|унмеңбашы]] Нугай бәк була. Аның хакимлеге астында яшәгән [[төрки халыклар]]
үзләрен нугай кешеләре, нугайлылар, нугайлар дип атап йөртә башлыйлар. Башка халыклар да аларны шулай дип атый башлый.
[[1391 ел]]да Алтын Урда ханы [[Туктамыш хан]] гаскәрләре [[Аксак Тимер]] гаскәрләре тарафыннан тар-мар ителә, бу сугышта
Туктамышның элекке әмире, соңыннан аның дошманы Идегәй дә Тимер ягында үз гаскәре белән катнаша (Туктамыш—Идегәй арасындагы көрәш мәшһүр "Идегәй" дастанында бәян ителгән). Бу җиңүдән соң Идегәй уз туган йортына, [[Мангыт]]ка — [[Идел]] белән [[Җаек]] арасындагы төбәгенә кайта һәм тарихчылар әйтүенә караганда <ref>А. Халиков, М. Сәфәргалиев.</ref>, анда, Алтын Урдадан аерылып, аерым дәүләт төзи; ул [[Нугай Урдасы]] дип атала, чөнки бу төбәк элекке Нугай җирләрендә булган һәм бу җирдәге төркиләр үзләрен нугайлылар дип атап йөрткәннәр.
Бу атама соңыннан этноним булып киткән. "Нугай" сүзе Алтын Урда таркалып, берничә ханлыкларга (Әстерхан, Казан,
Кырым һ. б.) бүленгәч тә халык телендә кулланышта йөри: Әстерхан нугайлары, Кырым нугайлары ([[Кырым]]ның төньягындагы татарлар).
[[Үзбәкләр]], [[казакълар]] татарларны бүген дә "нугай" дип атыйлар.
Нугай Урдасы соңыннан үзе дә башында морзалар торган берничә олысларга бүленеп китә. (Шундый нугай морзаларыннан берсе Йосыф морзаның кызы Сөембикә Казан ханы Җангалинең, аннан соң Сафагәрәй ханның хатыны була.)
"Нугай" атамасы башка төрки ханлыкларда (Казан, Касыйм, Себер, Әстерхан, Төньяк Кырым) соңыннан "татар" этнонимы белән алыштырылса да, Төньяк Кавказ, Каспий буе төрекләрендә ул хәзергәчә сакланып калган.
== Таралыш ==
Нугайларның хәзер үз административ-территориаль бүленешләре юк, алар төрле төбәкләрдә: Ставрополь краенда, Дагьстан, Чечен, Ингуш республикаларында. Карачай-Чиркәс автономияле өлкәсендә сибелеп яшиләр.
Аларның соңгы тарихы үзләре яшәгән төбәкләрдәге халыклар язмышына бәйле. Мәсәлән, Кавказның (Дагъстаннан башка) өлкәләрендә яшәгән "вак-төяк" халыклар белән бергә, "халыклар дусты" Сталинның приказы белән 1944 елда нугайлар да үз җирләреннән депортацияләнә —төрле якларга сөрелә. Күбесе юлда һәм сөрген урыннарында ачлыктан, җәфалыктан һәлак була. 1957 елда алар да реабилитацияләнә һәм исән калганнары үз йортларына кайталар.
Халыкларның санын исәпкә алу нәтиҗәләре буенча (1989) элекке СССР территориясендә яшәүче нугайларның гомуми саны 75181 дип күрсәтә.
Диннәре—Ислам диненең сөнниләр юнәлешенә инану.
== Нугай теле ==
Нугай теле төрки телләрнең кыпчак төркеменә керә, ләкин лексик-фонетик яктан үзләре яшәгән урыннардагы халыклар телләренә бәйле.
Аларның телләреннән алынмалар күп, хәтта алар теленә күчү дә бар.
Әйтик, Әстерхан нугайларының әдәби теле — татар теле, Дагъстаннын Хәсәу-Йорт, Баба-Йорт районнарында яшәүчеләрнең әдәби теле—кумыкныкы. Гомумән алганда, нугай теле кыпчак төркеменә кергән башка телләрдән лексик, грамматик яктан әллә ни аерылмый, шулай да фонетик яктан төрек һәм үзбәк каракалпак телләренә якын: акыкат—хакыйкать, умер—гомер, таала—тәгалә, саат—сәгать.
Нугай сөйләш теле өч диалектка бүленә: узнугай (Ставрополь нугайлары), каранугай (Дагьстан нугайлары), акнугай (карачай нугайлары).
Алар бер-берсеннән кайбер фонетик үзенчәлекләр белән генә аерыла.
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
[[Төркем:Төрки халыклар]]
| |||