Китаби дәдә Коркыт: юрамалар арасында аерма

'''Китаби дәдә Коркыт''', шулай да '''Китаби дәдә Коркут, Угызнамә''' ({{lang-tr|Dede Korkut Kitabı}}; {{lang-az|Kitabi-Dədə Qorqud}}, کتاب دده قورقود; {{lang-tk|Dädem Gorkut kitaby}}) — [[Угыз төркиләре|угыз төрки халыкларының]] иң танылгын эпик әсәрләренең берсе. Бу әсәрдә күчмә [[Төркитөрки халыклар|төрки халыкларның]]ның [[Mäcüsilek|мәҗүси]] чорларда һәм иртә [[ислам]] чорларында яшәү рәвеше, әхлакый кыйммәтләре һ.б. сыйфатлары киң һәм тирән сурәтләнә. Китапта чагылыш тапкан вакыйгалар [[төрекләр]], [[әзериләр]], [[төрекмәннәр]], [[казакълар]], [[Кыргызлар|кыргызларныңкыргызлар]]ның һәм күп башка [[Төркитөрки халыклар|төрки халыкларның]]ның уртак [[Мәдәнимәдәни мирас|мәдәни мирасның]]ның мөһим өлеше булып тора.<ref>{{Китап|ел=1962|автор=Бартольд В.|сылтама=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Korkut/pred1.phtml?id=743|исем=Книга моего деда Коркута|шәһәр=М. и Л.|битләр=6|нәшрият=Издательство АН СССР}}</ref> [[Монгол телләре|Монгол]] һәм [[төрки телләр]] гаиләсенә караган 1000 гә якын эпик әсәрләрнең иң танылганнарның берсе. [[Рус теле]]нә азәрбайҗан шагыйрәсе [[Алла Ахундова]] тәрҗемә иткән<ref>[http://fnkaa.ru/ахундова-алла-нуриевна-поэт-сценарис/ Ахундова Алла Нуриевна.] Федеральная национально-культурная автономия азербайджанцев России, 31.07.2016{{ref-ru}}</ref>.

Китаби дәдә Коркыт, шулай ук Угызнамә атамасы астында, иң әүвәл, [[Uğızlar|төрки-огуз]] халыклары яшәгән мәйданда, ягъни [[Анадолу|Анадолудан]]дан алып [[Урта Азия|Урта Азиягә]]гә кадәр [[Кавказ таулары]] аша сузылган җирләрдә, киң таралыш тапкан [[дастан]].<ref>[https://archive.is/20050526183524/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/019/701.htm "Dastan". ''Great Soviet Encyclopedia'' (in 30 volumes), Third edition, Moscow, 1970]</ref><ref>{{cite web|url=http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/061/550.htm|archiveurl=https://archive.today/20050525145131/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/061/550.htm|url-status=dead|title=«Китаби деде Коркуд»|date=25 May 2005|archivedate=25 May 2005|website=archive.is|accessdate=26 January 2019}}</ref> Бартольд дастанның килеп чыгышын [[Кавказ таулары|Кавказ таулар]] җирләре белән бәйләнешен ассызыклый.<ref>{{Китап|ел=1962|автор=Бартольд В.|сылтама=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Korkut/pred1.phtml?id=743|исем=Книга моего деда Коркута|шәһәр=М. и Л.|битләр=120|нәшрият=Издательство АН СССР}}</ref>

Төрки халыклар, бигрәк тә үзен [[Uğızlar|угызлар]] белән бәйләүчеләр тарафыннан бу китап этник үзенчәлекләр, [[тарих]], гореф-гадәтләр һәм әхлакый кыйммәтләрнең тасвирламасын саклап барган тупланма буларак күзаллана. Бу китапта [[Угызугыз төркиләре|угыз төркиләренең]]нең бәйсезлек өчен көрәше дә киң чагылыш тапкан.<ref>{{cite book|editor-last=Lewis|editor-first=Geoffrey|year=1974|title=The Book of Dede Korkut|url=https://archive.org/details/bookofdedekorkut00lewi|url-access=registration|location=Harmondsworth, UK|publisher=Penguin Books|isbn=|ref=harv|page=9}}</ref>

Әсәрнең төп өлешен тәшкил итүче унике кисәк төркиләр [[Ислам|Ислам динен]] кабул итүеннән соң язылган, шуңа күрә күпчелек очракта уңай каһарманнар [[мөселман]] буларак, ә тискәре каһарманнар [[Көфер|кяфер]] буларак сурәтләнү еш очрый, әмма, шуңа карамастан, [[Төрки халыклар|төркиләрнең]] [[Ислам|Исламга]]га кадәрге чорлар магиясе белән бәйле мотивлар да тирән чагылыш таба. Хәтта төп каһарман Коркыт бабай да күрәзәче һәм җырау буларак сурәтләнә. Аның һәр барлыкка килүе әсәрнең төрле кисәкләрен бәйләү өчен кулланыла, 13 нче кисәктә аның тарафыннан әйтелгән сүзләр җыелган.<ref name="aton.ttu.edu">[http://aton.ttu.edu/Introduction_to_DEDE_KORKUT.asp Prof. H.B.Paksoy (ed.), "Introduction to Dede Korkut"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110605055229/http://aton.ttu.edu/Introduction_to_DEDE_KORKUT.asp |date=2011-06-05 }} (As Co-Editor), ''Soviet Anthropology and Archeology'', Vol. 29, No. 1. Summer 1990; and, "M. Dadashzade on the Ethnographic Information Concerning Azerbaijan Contained in the Dede Korkut dastan", ''Soviet Anthropology and Archeology'', Vol. 29, No. 1. Summer 1990. Reprinted in H. B. Paksoy (Ed.), ''Central Asia Reader: The Rediscovery of History'' (New York/London: M. E. Sharpe, 1994), (Hardcover); (pbk.)</ref>

Төрле кисәкләрдә урын алган бәрелешләр һәм сугышлар [[Uğızlar|угыз]], [[Кыпчаклар|кыпчак]] һәм [[Печенеги|печенег]] кабиләләре арасында булуы фараз. Әсәрнең эчтәлегендә [[АурупаЕвропа]] мәдәниятенә хас мотивлар да киң таралган.<ref>{{cite web|url=https://mbdincaslan.com/index.php/koseyazilari/item/448-karsilastirmalimitoloji|title=Karşılaştırmalı Mitoloji: Dede Korkut Alman Mıydı? - mbdincaslan.com|first=M. Bahadırhan|last=Dinçaslan|website=mbdincaslan.com|accessdate=26 January 2019}}</ref> Мәсәлән, "күз күптергән" сыңар күзле аюлар кебек пәриләрнең Гомерның "Одиссея"сында сурәртәнгән Циклоплар белән бәйләнеше сизелә. Әсәрдә төркиләрдә таралыш тапкан спорт төрләренә һәм уеннарына дә тасвирлама бирелә: мәсәлән, ук ату, атта чабыш, сөңге ыргыту, [[көрәш]] һәм поло сурәтләнә.<ref>[http://www.thesportjournal.org/2003Journal/Vol6-No3/turkey.asp Dr. Ergun Yurdadon, Chair of Recreation Management, United State Sports Academy, ''Sport In Turkey: The Pre-Islamic Period'', Volume 6, Number 3, Summer 2003] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070218015220/http://www.thesportjournal.org/2003Journal/Vol6-No3/turkey.asp|date=2007-02-18}}</ref>