|
'''Möhämmäd Ğayaz İsxaqî''' atlı ir-bala bu dönyağa [[1878]]. yılnıñ [[23. Febräl]] köne Ğiläcäddin atlı ber mulla ğäiläsendä kilä.
[[1938]]. yıldan alıp, [[1954]]. yılğa çaqlı bulğan unaltı yıllıq çornı qaplağan waqıt eçendä Ğayaz İsxaqînıİsxaqıynı tanıp, anı ruxíruxıy wähäm íctímağíictimağıy yaqtan añlaw öçen citärlek zaman dip ışanam. Bu ışanıçqa tayanıp, şunı töğäyen räweştä äytep uzmaqçı bulam: Ğayaz İsxaqîİsxaqıy - här närsädän elek [[Tatar xalqı]]nıñ böyek yazuçısı wähäm sälätle dramaturgı bula. Bu yuğarı ike sífatqasıyfatqa iä ber keşe / humanízmhumanizm belän suğarılğan täqdirdä genä mäğnävi ícaticat barlıqqa kiterä ala. HumanízmHumanizm-tolerans belän häm kileşüçänlek belän cíhazlanğancihazlanğan oçraqta ğına keşelek dönyasına [[şähäsär]]lär tudıra ala.
Ğayaz İsxaqîİsxaqıy säyäsät säxnäsenä çıqqannan sonsoñ, anı ''tar-şovinist millätçe'' häm ''çit millätkä doşman'' dip atawçılar buldı. Bu isä çınbarlıqnı tupas räweştä bozu bulıp tora.
[[Altın Urda]] däwläteneñ cäğräfiä wäzğiäte, ber-berenä qapma-qarşı bulğan dini, milli, ictimağıy, säyäsi häm iqtisadi töşençelärne oçraşu noqtası bulu säbäple, Tatar xalqının taríxıtarixı hiç tä şoma häm tigez barmadı. Meñ biş yöz yıllıq taríxıbıztarixıbız buyınça [[İdel yılğası]]nda bik zig-zaglı ağışlar buldı, bik qurqınıçlı dulqınnarğa säxnä buldı. Bu kiñ / [[Bolğar]] däwläte, [[Altın Urda]], [[Qazan xanlığı]] cäğräfiäsendä ike milli törkem, töp töşençelek küzgä çağıldı: ▼
[[Altın Urda]] däwläteneñ cäğräfiä wäzğiäte, ber-berenä qapma-qarşı bulğan
dini, milli, íctímağí, säyäsi wä íqtísadí töşençelärne oçraşu noqtası bulu
▲säbäple, Tatar xalqının taríxı hiç tä şoma häm tigez barmadı. Meñ biş yöz yıllıq taríxıbız buyınça [[İdel yılğası]]nda bik zig-zaglı ağışlar buldı, bik qurqınıçlı dulqınnarğa säxnä buldı. Bu kiñ / [[Bolğar]] däwläte, [[Altın Urda]], [[Qazan xanlığı]] cäğräfiäsendä ike milli törkem, töp töşençelek küzgä çağıldı:
Törki tamırdan Tatarlar - ber meñ biş yöz yıldan birle; [[Slaván]] ıruğınnan Urıslar - ber meñ yöz yıldan birle ğömer sördelär. Kürengänçä, Tatarlar / Urıslardan dürt yöz yıl elegräk [[İdel-Ural]] buyların yawlap yäşäp kildelär.
Bu süzlärdän son töp témıbızğatemabızğa qaytíqqaytıyq äle. Min monda taríxtarix därese birergä telämim. Tik, Ğayaz İsxaqînıñİsxaqıynıñ tuğan yılı [[1878]]gä, yöz dä yegerme biş yıl elekke çorğa qaytabız. Ul çorda, Urıs imperiseimperiäse çit illärne yawlap kiñäyep bara ide. Patşa [[Aleksander II]]. [[1882]]. yılda azatlıq taläp itüçe terrorçılar tarafınnan üterelä. AnınAnıñ urınına täxetkä utırğan [[Aleksander III]] ., çın mäğnädä ike yözle säyäsät alıp bara. Tışqı dönyada [[ FransiaFransiä]], [[ AngliaAngliä]] wähäm [[ AlmaniaAlmaniä]] arasında köçlär tigezlegen urnaştıru yulı belän, tınıçlıq kiterüçe patşa isemen qazanu uñışına ireşä. ▼Urıslar - ber meñ yöz yıldan birle ğömer sördelär. Kürengänçä, Tatarlar /
Urıslardan dürt yöz yıl elegräk [[İdel-Ural]] buyların yawlap yäşäp kildelär.
▲Bu süzlärdän son töp témıbızğa qaytíq äle. Min monda taríx därese birergä telämim. Tik, Ğayaz İsxaqînıñ tuğan yılı [[1878]]gä, yöz dä yegerme biş yıl elekke çorğa qaytabız. Ul çorda, Urıs imperise çit illärne yawlap kiñäyep bara ide. Patşa [[Aleksander II]]. [[1882]]. yılda azatlıq taläp itüçe terrorçılar tarafınnan üterelä. Anın urınına täxetkä utırğan [[Aleksander III]]., çın mäğnädä ike yözle säyäsät alıp bara. Tışqı dönyada [[Fransia]], [[Anglia]] wä [[Almania]] arasında köçlär tigezlegen urnaştıru yulı belän, tınıçlıq kiterüçe patşa isemen qazanu uñışına ireşä.
Şul uq tınıçlıq färeştäse [[Aleksandr III]]. il eçendä ğomum xalıqnınxalıqnıñ 35 protsentın täşkil itüçe möselmannar, katoliklar, protestantlar häm buddistlar barısı da bergäläp Ortodoks dinendä bulırğa, [[Urıs tele]]ndä genä söyläşergä tieşlär häm ber patşağa ğına qol bulırğa mäcbürlär digän Färman (ämer) çığara. Älbättä, bu qırğíqırğıy qanunğa qarşı baş kütärülär qabınıp kitä. Änä şul däwlät terrorı xökem sörgän möxittä Ğayaz ağa, mulla häm uqıtuçı atası Ğiläcetdinnän din däreslären ala başlíbaşlıy. Tuğız yıl buyına şul cähännäm şartlarında balalıq çağın uzdırğan Ğayaz İsxaqîİsxaqıy, Qazanğa kilep, urıslaştıru maqsatı belän açılğan «uçitelskaya şkola» yäğni uqıtuçılar mäktäbenä kerä. Allaha şöker, [[1894]]. yılda [[Aleksandr III]]. tege dönyağa küçep kitä wähäm Ortodox-[[Urıs]] bulmağan barça xalıq wäkilläre cähännämnän qotılıp qalalar.
ŞuşındíŞuşındıy qırğíqırğıy qanunnar xökem sörgän ber möxittä Ğayaz ağanın humanist bulıp qaluında [[Íslamİslam]] dinenen yuğarı äxläqi qağídalarıqağidäläre belän/ yazuçılıq talantı, säläte möhim rol uynağan.
Ğayaz İsxaqîİsxaqıy [[1896]]da uqıtuçılar mäktäben tämamlítämamlıy häm [[1900]]. yılda berençe äsären yaza häm [[1903]]tä säyäsätkä kerä. [[1906]]-da [[Çistay]] törmäse belän tanışa. Barlıq bu tiskäre bäxetsezlek küreneşlärenä qaramastan Ğayaz İsxaqîİsxaqıy ícadíicadi eşlärennän häm jurnalistik belän törmä xäyätennän ayırılmíayırılmıy. AnınAnıñ äsärlärendä nadanlıqqa, yarlılıqqa, fanatizmğa, ikeyözlelekkä qarşı köräş ruxı anqıp tora. Nigezdä patşa çorında da, Sovet däwerendä dä Urıs däwlät xalıqları Urıslar belän berrättän awırlıqqa, qíınlıqqaqıyınlıqqa duçar bulğannar.
Ğayaz İsxaqînıñİsxaqıynıñ wafat buluına tizdän 50 yıl tula. Qollıqtağı ilenen azatlıqqa ireşüe barı tik 6 yıl ğına däwam itte. [[1988]] belän [[1994]]. yıllar aralığındağı altın däwer / bik qısqa buldı.
[[1994]] belän [[2000]]. yıllar aralığındağı bäxetsez çor, [[2001]]. yılda tağın da naçarlaştı. Monda ''taríxtarix qabatlanuın iskä alu'' urınlı bulır. Putin [[2002]]-dä xakimiätne üz qulına ala. [[1882]] belän [[2002]]. yıl - oxşaşlı yıllar. [[2002]] häm [[2014]]. yıllar belän [[1882]]. häm [[1894]]. Qalğan 12 yılğa sez üzegez bäyä biregez.
[[Räsem:Gayaz Isxaqi qabere ist iske.JPG|right|180px|thumb|''Ğayaz İsxaqinıñİsxaqıynıñ qabereqäbere.'' <br />Edirnekapı ziratı. Yañartılmağan xäle.]]
[[Räsem:M A Ishaki Idilli yanartilgan qaber may 2006.JPG|right|180px|thumb|''Ğayaz İsxaqinıñİsxaqıynıñ qabereqäbere.'' <br />Edirnekapı ziratı. Yañartılğan xäle.]]
Tarix qabatlanudan ğibärät. [[2014]]. yılda [[AwrazíaAwraziä Berlege]]nä kergän:
* [[İdel-Ural]] FederasísıFederasiäse: ([[Tatarstan]], [[Başqorstan]], [[Çuaşstan]], [[Muqşı]]-[[Erzä]], [[Udmurt]], [[Çirmeş]])
* Qawqaz FederasísıFederasiäse;
* Rusiä Konfederasiäse;
* Rüssiä Konfederasísı;
* [[AwrupıAwrupa Berlege]] äğzaseäğzası [[Törkiä]], [[Qırım]], [[ÄzärbaycanAzärbaycan]], [[Qawqaz]].
Bu ideal tormışqa aşaçaq.
Ğayaz İsxaqîİsxaqıy isä [[1954]]. yılınıñ [[22. Yül]]dä [[Ankara]] şähärendä wafat bula häm üz wasıyäte buyınça İstanbuldağı Edirnekapı ziratında [[Yosıf Aqçura]]ğa yaqınraq cirdä kümelä.
: ''Mäqäläne [[Bötendönya Tatar ligısı]]nıñ maqtawlı räise, yazuçı häm jurnalist [[Ali Akış]] äzerlägän.''
[[CategoryTörkem:Tatarlar]]
[[CategoryTörkem:Säyäsätçelär]]
[[CategoryTörkem:Taríx]]
[[CategoryTörkem:Ğälimnär]]
[[de:Ayaz İshaki]]
| 