Tatar xalqı: юрамалар арасында аерма

'''Tatar xalqı''' ul [[Törki xalıqlar|Törki xalıq]], [[Tatarstan]]nıñ töp xalqı. Tatar xalqınıñ küpçelege [[İdel-Ural]]da yäşi. Şaqtıy öleşe [[Räsäy]]dä yäşi Idel İdel-Ural da (kübräk [[Mäskäw]]dä wähäm [[Seber]]dä). [[Çirmeş]]lär Tatar xalqın «Çuaş» dip atıylar.

Tatarnıñ kilep çığışı mäsäläsendä fändä 3 töp konsepsiyakonsepsiä bar.

=== Bolğar-Tatar konsepsiyasıkonsepsiäse ===

Anıñ buyınça Tatarnıñ kilep çığışınıñ töp nigeze - Bolğarlar wähäm Törkiläşkän cirle [[Fin-Uğır]] xalqı. ä.Wälidi, X.Ğäbäşi, M.Zäki, F.Urmançı wh.b. ğälimnär Bolğarlar kilep çığışında [[AwrAziyaAwraziä]]nıñneñ iñ borınğı çordan mäğlüm küçmä [[Skif]], [[Sarmat]], [[Alan]]-asam wh.b.nıñ da qatnaşı bar dip isäplilär. Bolğar-Tatar qaraşı tarafdarları Tatarnıñ milli mädäniyätmädäniät wä ğöref-ğädät nigezläre [[İdel]] buyı Bolğar däwläte däwerendä şäkellängän wähäm [[Altın Urda]], soñraq [[Qazan xanlığı]] däwerlärendä ällä ni zur üzgäreşlär kiçermägän dip sanıylar. [[Altın Urda]] çorında [[Bolğar xalqı]] berniçä milli-mädäni törkemgä bülenä. [[Qazan xanlığı]] däwerendä [[Bolğar]]larnıñ [[Moğol]]larğa qädär bulğan ğöref-ğädät, yäşäw räweşläre yañadan torğızıla wähäm alğa taba üzençälekle üseşe däwam itterelä. Xätta xalıqnıñ "Bolğar" räweşendäge üzataması da [[1920]]. yıllarğa qädär saqlana dip uylanıla. Tatarnıñ kilep çığışına qarağan bu konsepsiyakonsepsiä [[20. yöz]] başlarında R.F.Fäxretdin, G.N.äxmär, N.N.Firsov, [[M.G.Xudyakov]] w.b. ğalimnärneñğälimnärneñ xezmätlärendä dä çağılış taba. VKP(b) ÜKneñ [[1944]]. yılğı [[9. August]] qararınnan ("Tatarstan partiyapartiä oyışmasında massa-politik wä ideologiyaideologiä eşeneñ torışı wä anı yaxşırtu çaraları turında") wä SSSR FAneñ [[Qazan Tatarları]] millät çığışın açıqlawğa bağışlanğan fänni sessiyasınnansessiäsennän ([[1946]]) soñ älege konsepsiyakonsepsiä räsmi bularaq qabul itelä, X.G.Ğimädi, A.P.Smirnov, N.F.Kalinin, L.C.Cäläy, H.V.Yosıpov, A.X.Xalikov, M.Z.Zäki w.b. ğalimnärneñğälimnärneñ xezmätläre şuşı konsepsiyağakonsepsiägä nigezlänä.

Könçığış [[Awrupa]]ğa Tatar-Moğol qabiläläre b-n bergä küçep kilgännär, cirle qıpçaqlar b-n quşılıp wä [[Altın Urda]] däwerendä [[IYslamİslam]] dinen qabul itep, Tatar mädäniyätenmädäniäten wä däwlätçelegen barlıqqa kitergännär digän qaraşqa nigezlänä. Bu konsepsiyanıñkonsepsiäneñ töp asılı qayber [[Urıs]], Başqort, Çuaş ğalimnäreğälimnäre: N.A.Mäcitev, V.F.Kaxovskiy, V.D.Dmitriyev, N.İ.Yegorov, M.R.Fedotov w.b. xezmätlärendä çağılış taba.

=== Törki-Tatar konsepsiyasıkonsepsiäse ===

Bu konsepsiyakonsepsiä Tatar xalqınıñ kilep çığışında [[İdel buyı]] Bolğarı xalqı b-n bergä [[Qıpçaq]], kimäk däwläti berläşmälärenä kergän xalıqlar qatnaşuına da zur urın birä. Bu qaraşta toruçılar fikerençä, Tatar xalqınıñ töp üzençälege wä yäşäyeş ölgeläre - xalıqnıñ tarixında wä tormışında gäwdälängän üzañı üseşendä, ğasırlar buyı däwam itkän dini yolalarında, däwlätçelektä, yazma mädäniyätmädäniät wä mäğrifät ğädätlärendä çağıla. Tatar xalqı milli tarixınıñ töp üseş däwere [[Altın Urda]] çorına turı kilä; şul çorda cirle [[Bolğar]] wä [[Qıpçaq]]lar [[Moğol]]lar b-n kilgän işle [[Törki-Tatar]] qabilälärenä quşıla, yaña däwlätçelek wä mädäniyätmädäniät ğädätläre, [[Törki]] nigezdä urtaq ädäbi tel barlıqqa kilä. [[Altın Urda]]nıñ möselmanlaşqan aqsöyäk qatlawı arasında yaña tarixi ğädätlär wä mäğlüm milli üzañ oyışa. Şuşı yaña milli üzañ oyışu barışında, [[13. yöz]]neñ urtalarında, [[Moğol]]lar yawına qädärge cirle qabiläqäbilä atamaları yuqqa çığa wä [[Törki-Moğol]] ıruğ-qabiläqäbilä atamaları östenlek ala başlıy ([[Nayman]], [[Qoñğırat]], [[Kiräit]], [[Tabın]], [[Qatay]], [[Manğıt]], [[Oğlan]], [[Cälair]], [[Uyşın]] [[w.b.]]). [[Altın Urda]] çorında yaña mädäni-tarixi üseş-räweşläneşe üzägendä törle xalıqlar mädäniyätenmädäniäten, ş.i. Çıñğızıylar ğädäte b-n [[IYslamİslam]] dine yolaların berläştergän ayırım ber imperiyaçılimperiäçel törkem - yuğarı däräcäle türä, ruxani wä xärbilär qatlawı oyışa. Törle qabilä wäkilläre buluğa qaramastan, alar üzlären ayırım etnoslardan östen quyalar wä [[14. yöz]] tirälärendä şunda bulğan mädäniyätlärmädäniätlär cirlegendä tudırılğan yaña milli-mädäni cämğiyätkäcämğiätkä nigez salalar. Şul räweşle milli-säyäsi Tatar berdämlege barlıqqa kilä. [[Altın Urda]] däwerendä ber ük waqıtta [[Uğız]] wä [[Qıpçaq]] telläre nigezendä ayırım qabilä söylämnärennän östen bulğan ädäbi tel nigeze barlıqqa kilä, [[İdel Törki]]. [[Altın Urda]] tarqalğaç ([[15. yöz]]) oyışqan Tatar däwlätlärendä ([[Olı Urda]], [[Qazan xanlığı]], [[Xacitarxan xanlığı]], [[Qasıym xanlığı]], [[Seber xanlığı]], [[Nuğay Urdası]] w.b.) [[Xacitarxan]], [[Qazan]], [[Qırım]], [[Qasıym]], [[Seber]] Tatarları dip atalğan yaña cirle millät törkemnäre barlıqqa kilä. [[İdel]], [[Ural]], [[Seber]] töbäkläre [[Urıs]] däwläte tarafınnan yawlap alınğannan soñ ([[16. yöz]]neñ 2. yartısı), Tatarnıñ törle milli-cirle törkemnäre arasında küçeş wä üzara aralaşu, mädäni yaqınayu xäräkäte köçäyä; [[Qazan]], [[Seber]], [[Xacitarxan]] Tatarlarınıñ telläre wä mädäniyätläremädäniätläre yaqınlığı arta bara. Şunıñ näticäsendä ayırım milli törkemnärne berläştergän din cirlegendä ğomumiläşterelgän "[[Möselman]]" ataması yışraq qullanıla başlıy. [[19. yöz]]neñ 2. yartısında, burjuaz sosiyalsosial-iqtisadi mönäsäbätlär köçäygän çorda, ayırım milli mädäniyätlärmädäniätlär, bigräk tä [[İdel-Ural]] töbägendäge Tatar mädäniyätemädäniäte yuğarıraq basqıçqa kütärelä. Tatar xalqınıñ tarixi-mädäni berdämlege mäsäläsemäs'äläse wä ütkäne b-n qızıqsınu arta, tarixi ğädäte barlaw yañartıla ([[Ş. Märcäni]], [[H. Atlasıy]], [[Ğ.IYsxaqıy İsxaqıy]] w.b.). Bu çorda [[Qazan]] Tatarnıñ yuğarı üseşkä ireşkän mädäniyätmädäniät, ädäbi tel, uqu-uqıtu, kitap bastıru wä waqıtlı matbuğat qazanışları [[RäsäyRusiä]]dä yäşäwçe baytaq [[Törki xalıqlar]] öçen ürnäk bula, başqa Tatar milli törkemnäreneñ milli üzañı üsüenä kiterä, alarda berdäm Tatar xalqı bulu xise köçäyä. [[1926]]. yılda xalıq sanın isäpkä alu waqıtında SSSRda yäşäwçe Tatarnıñ 88% üzen şul isem b-n atağan. [[İdel-Ural]] töbägendäge Tatarnıñ ber öleşe üzlären [[Mişär]], [[Keräşen]], [[Tiptär]], [[Xacitarxan]] yaqlarında [[Nuğay]], [[Qarağaş]], [[Seber]]dägeläre [[Boxarıy]] w.b. dip yazdırğan. Tatarnıñ kilep çığışında Törki-Tatar konsepsiyasınkonsepsiäsen yaqlawçı ğalimnärğälimnär: G.S. Ğöbäydulla, [[äqdäs Niğmät Qurat|ä.N.Qurat]], N.A.Basqaq, Ş.F.Möxämmädyar, R.G.Quzi, M.G.Ğosman, R.G.Fäxretdin, ä.G.Möxämmädi, [[Nadir Däwlät|N.Däwlät]], D.M.İsxaq, [[Uli Şamiloğlu|YU .Şamilulı]] w.b.

Cir bilämäläre awıl cämäğät qaramağında bula; anı tigez büleşep faydalanalar: sörü cirläre, bolın-tuğaylar wä urmannar başlıça ir-at sanınça, imanalap bülenä. Ğädättä 3 basulı çäçü äyläneşe qullanıla. Ş.u. [[İdel]] buyı wä [[Ural]] töbäklärendä borınğıdan kilgän çäçülek mäydanın buldıru ısulı - ışna äzerläw dä [[20. yöz]] başlarına qädär saqlana. Başlıça arış, solı, arpa, yazğı boday, tarı, boray, qaraboday, borçaq, yasmıq igälär, xucalıqqa kirägençä citen, kinder çäçälär. Xacitarxan wä Seber Tatarlarınnan qala başqa milli törkemnärdä terlekçelek xucalıqta ikençel urında torğan; at, sıyır, sarıq, käcä asrıylar, qoş-qorttan tawıq, qaz, ürdäk ürçetälär. [[Keräşen]] Tatarlar wä [[Nağaybäk]]lär arasında Sovet çorınnan başlap duñğız asraw başlana. Qayber xucalıqlarda östämä tabış öçen umarta qortı totıla ([[19. yöz]] axırlarına qädär qayber urınnarda qırğıy qort balın da cıyalar). [[Xacitarxan]] wä [[Seber]]dä bigräk tä balıqçılıq wä sunarçılıq käsebe kiñ tarala, başqa töbäklärdä ul käsep ayırım häwäskärlär eşe bularaq sanala. Tatar yäşelçä üsterü, baqçaçılıqqa az ähämiyätähämiät birälär, qarbız, qawınnı küpläp citeşterü [[b-n]] başlıça Könyaq [[Ural]] wä [[Xacitarxan]], [[Qırım]] töbäklärendä genä şöğıllänälär. Başqa töbäklärdä kübräk suğan, kişer, çögender, torma, şalqan, qabaq üsterelgän, ayırım xucalıqlarda qıyar, käbestä, tomat işe yäşelçä dä citeşterelgän. [[19. yöz]]] urtalarınnan bäräñge Tatarnıñ ikençe ikmägenä äwerelä. [[İdel]]neñ uñyaq yarı töbäklärendä yort yanı baqçalarında alma, çiyäçiä, qura ciläge, qarlığan w.b. cimeş ağaçları da üsterelä. Ayırım hönärçelär baqır, timer taşların eretep, törle eş wä suğış qoralları yasağan, ağaçtan wä balçıqtan kiräk-yaraq äyberlär citeştergän, kiyezkiez basqan, keläm, palaslar tuqığan. Käcä mamığınnan şäl bäyläw, yonnan yäki kinderdän, citen süsennän törle tuqımalar tuqu eşe, yon tetü, tire iläw wä kün äyberlär eşläw, kiyezkiez ayaq kiyemnärekiemnäre wä tula basu, kün ayaq kiyemnärekiemnäre tegü, çıpta-qap suğu, kismäk yasaw, sabın, sumala qaynatu, deget quu, kümer yandıru, arba-çana yasaw, zärgärçelek, eşkärtelgän tiredän zatlı ös kiyemnärekiemnäre, uqalap çigep baş kiyemnärekiemnäre tegü w.b. - Tatarnıñ kiñ taralğan käsepläreder. [[Säwdä]] eşe, säwdä aradaşlığı da Tatarnıñ borınğı däwerlärdän kilgän ğädäte. [[16. yöz]] urtalarında däwlätçelekne yuğaltqaç qına satu-alu b-n kön kürüçelär sanı bik küpkä kimegän. [[18. yöz]] urtalarınnan patşa xäkimiyätexäkimiäte Tatarlarğa Urta wä Üzäk [[AziyaAziä]] illäre b-n säwdä mönäsäbätläre urnaştıruğa mömkinçelek birä, şunnan soñ [[Qazan]], [[Irımbur]] [[governı]]larında, [[Rázan]] [[governı]]sınıñ [[Qasıym]] töbägendä Tatarnıñ zur säwdä üzäkläre barlıqqa kilä. Tatarlar, nigezdä, utraq tormışlı xalıq. Qayber töbäklärdä ayırım tör xucalıq eşlären başqaru öçen cäy-köz aylarında cäyläwgä çığıp yäşäw ğädätläre dä saqlanıp kilä. Toraq yortları ğädättä büränädän yäki tabiğıy taştan, [[kirpeç]]tän wä yandırılmağan saman kirpeçtän tözelä. Borınğıraq zamannarda cäyen kiyezkiez tirmälärdä, qış aylarında yartılaş cirgä qazılğan öylärdä yäşäw oçraqları da bulğan. Soñraq tirmälär cäyläwdä yäşäw aylarında ğına faydalanıla. Här awıl wä [[şähär]]dä [[mäçet]]lär salına, [[mäktäp]] yäki [[mädräsä]]lär açıla. Tatar xalqınıñ kiyemkiem-salımında, könküreşeneñ başqa ölkälärendäge kebek ük, borınğı küçmälärgä dä, utraq tormışta yäşäwçelärgä dä xas mätdi mädäniyätmädäniät ğädätläre berdämlege küzätelä. [[KiyemKiem-salım]] tegüdä wä bäyläwdä kün, zatlı tirelär, yon äyberlär, käcä mamığı (debet), bäz, kinder-citen tuqımalar, qıtat tuqıma, Urta [[AziyaAziä]]dan qaytarılğan yefäk qullanıla. Bizänü äyberläre altınnan, kömeştän, törle asıl taşlardan (firüzä, yaqut, axaq w.b.) eşlänä. Rizıqta it, söt wä qamır aşları östenlek itä. Könküreştä [[Awrupa]]ça yäşäw tärtipläre tiränräk ütep kergän sayın kiyem-salım, aşaw-eçü, bizänü äyberlären qullanuda ğomum cämğiyäwicämğiäwi üzgäreşlär tösmerlänä bara. Borınğıdan kilgän ğöref-ğädät, yola ütäleşläre dä ([[Saban tuyı]], [[Cıyın]], [[Narduğan]] w.b.) yäşäw räweşenä qarap üzgäreş kiçerä. Tatarnıñ borınğıdan kilgän däwlätçelek tradisiyalarıtradisiäläre [[1552]]. yılda [[Qazan xanlığı]]n [[Urıs]]lar yawlap alğannan soñ özelä. [[1917]]. yılğı [[Febräl ıynqıylabı]]nnan soñ Tatar üzläreneñ däwlätçelegen torğızu yünäleşendä omtılış yasıylar (k. İdel-Ural Ştatı). [[1920]]. yılnıñ [[May]]ında üzäk xäkimiyätxäkimiät ämere b-n TASSR tözelä.

Xәzergә köndä tatarlar böten dönyada da yäşilär dip äytergä bula. Awrupada: AlmaniyadaAlmaniädä, FinländiyadaFinländiädä, Pol.adaPolşada, Litvada, EstoniyadaEstoniädä h.b.

[[QardäşlekQärdäşlek|MäskäüdäMäskäwdä]] dä tatarlar bik küp.