Tatar tele: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Төзәтмә аңлатмасы юк |
|||
Юл номеры - 26:
== Älifba ==
[[Tatar älifbası|Yañalif]] 25 tartıqtan wä 10 suzıqtan tora.
Yaña yazu, kiläse biş mäsläklärgä nigezlänä:
# '''Yañğıraw mäsläge''': yazılışnı äyteleşkä häm awazdaşlawğa buysındıru.
# '''Qiäfät mäsläge'': alınma süzlärne çığanaq teldä sıman oxşaşraq yazarğa: ''Hamburg'' («''Gamburg''» tügel), ''harmoní'' («''garmoniä''» tügel), ''harmun'' («''garmun''» tügel).
# '''Sarıf mäsläge''': morfémnarnı üzgäreşsez yazarğa: «''isän – isänme''» («''isämme''» tügel), «''yaz — yazsa''» («''yassa''» tügel).
# '''Ékonomí mäsläge''': yarımäyteleşle awazlarnı yazuda kürsätmäskä: [u/ü] awazlardan soñ – [w], häm [í/i] awazlardan soñ kilgän [y] awazın: «''kilü – kilüe''» («''kilü<sup>w</sup> – kilü<sup>w</sup>e''» tügel), «''äbi – äbie''» («''äbi<sup>y</sup> – äbi<sup>y</sup>e''» tügel), «''abí – abíı''» («''abí<sup>y</sup> – abí<sup>y</sup>ı''» tügel).
# '''Taríx mäsläge''': süzlärne elekke [[Jañalif]] çordağıça yazası: [o/ö] awazları berençe icektä genä tügel, ikençe, öçençelärendä äytelsä dä, alarnı barı berençe icektä genä yazası, başqa urınnarda «e» yazası: «''öçençe''» («''öçönçe''» tügel), «''öste''» («''östö''» tügel), «''tözelä''» («''tözölä''» tügel)
=== Älifba taríxı ===
Başta [[Törki tele]]ndä yazu öçen berniçä älifba qullanılğaníı, alar arasında [[Törki xalıqlar]]nıñ üz “[[Orxon älifbası]]” da barí.
[[900. yıllar]]nıñ başında qullanuğa [[Ğäräpälif]]kä nigezlängän [[älifba]] kerä. Ozaq waqıtlar Ğäräp yazuı Tatarlar tarafınnan bernindi üzgärtüsez genä qullanılıp kilä. [[Farsí]]lar, üz telläreneñ íxtíaclarınnan çığıp, [[Ğäräp älifbası]]na dürt xäref östilär (p, ç, j, g). Äkrenläp bu xäreklärne [[Urta Asía]] [[Törki xalıqlar|Törkiläre]] dä üzläşterä, soñraq alarnı [[Tatar]]lar da qabul itälär. Älifbalar taríxıbızda ul «''[[İske ímla]]''» yä isä «''İske älif''» iseme belän yörtelä. Läkin äle ul Tatar telenä, anıñ qanunnarına tulısınça cawap birä torğan älifba bulmí. Mäsälän, Tatar telendäge «g» [[İske ímla]] älifbasında [[Ğäräp tele]]neñ «k», Tatarnıñ «ç» Ğäräpneñ «c», wä «p» urınında «b», «ñ» Ğäräpneñ iske “nk” xärefläre arqılı belderelgän. Borınğı Tatar qulyazmalarında başqa xäreflär yärdämendä belderü oçraqları da bar.
[[19. yöz]]neñ axırlarında Ğäräp yazuın Tatar teleneñ tulıraq yaraqlaştıru kiräklege turında xäräkät başlana. Anı berençelärdän bulıp [[Qayum Nasírí]] ([[1825]]-[[1902]]) kütärep çığa. Bu mäsäläne ul [[1985]]. yılda [[Qazan]]da basılıp çıqqan «''Änmüzäc''» kitabında şaqtí kiñ yaqtırta. Mäğrifätçe ğälim Tatar telendä un suzıq awaz buluın kürsätä, alarnı belderü öçen [[Tatar älifbası]]nda östämä xäreflär kiräklegen äytep, ul xäreflärne täqdim itä. Läkin törle säbäplär arqasında ul üzeneñ bu täqdimnären ğämäli xäl itä almí qala.
Tatar ímlasın kamilläşterügä zur öleş kertkän ğälimnär arasında [[Ähmäthadí Maqsudí]]ğa ([[1864]]-[[1941]]) ayırım tuqtalıp ütärgä kiräk. Anıñ [[1892]]. yılda berençe tapqır dönya kürgän “''Möğällime äwwäl''” isemle älifbası ayıruça zur uñış qazana. Kitapnıñ utızdan artıq basması bar, ğömümi basqı sanı ber million ike yöz meñnän artıp kitä. Ä. Maqsudínıñ bu älifbası buyınça [[Tatar]]lar ğına tügel, başqa [[Törki xalıqlar]] da – [[Üzbäk]]lär, [[Qazaq]]lar, [[Qırğız]]lar, [[Qırım tatarları]] wä başqalar da uqu-yazu nigezlären üzläştergännär.
[[Ähmäthadí Maqsudí]] orfografí mäsälälären aktíf tälqinçe bula, üzeneñ [[«Yoldız» gäcite]] bitlärendä ímla mäs'älälären yaqtırtqan mäqälälärgä kiñ urın birä, “ímlada işetelgänçä yazu tieşle” digän mäşhür qağídanı Tatar dönyasına kertep, armí-talmí taratırğa tırışa” ([[Ğ.Íbrahím]]nıñ bäyälämäse). [[Ähmäthadí Maqsudí]] [[Ğäräp älifbası|Ğäräp yazuı]]ndağı öç suzıq awaz xäreflärenä tağın ikene (qısqa ''waw'' häm ''hai räsmiä'') östi häm däreslekläre, kitapları aşa şunı ğämälgä kertep cibärä.
[[20. yöz]]neñ berençe yıllarında Ğäräp yazuı nigezendäge başqa Tatarça [[älifba]]lar dä mäydanğa kilä. Uqu öçen däresleklär, süzleklär basılıp çığa. Ğäräp yazulı bu Tatarça älifbalarnıñ, däresleklärneñ barısın da mökämmäl dip äytep bulmí, älbättä, läkin alar arasında uñışlı ğına tözelgännäre dä bar. Şundílardan [[X.Zäbiri]]neñ «''Räsemle älifba''» ([[Qazan]], [[1910]]), [[Ğ.Nuğaybäk]]neñ «''Başlanğıç''» wä «''Xösne xat''» ([[1911]], [[1912]]), [[Ğ.Äxmär]]neñ «''Xösne xat''» ([[Qazan]], [[1911]]), [[Ğ.Alpar]]nıñ «''Xäref wä ímlamız''» ([[Qazan]], [[1912]]) häm «''Tatar älifbası''» ([[Qazan]], [[1913]]), [[N.Dumawí]]nıñ balalarnı “ber ayda uqırğa, yazarğa öyrätä torğan” «''Möğällim''» ([[Qazan]], [[1913]]), [[X.Ğäli]]neñ «''Döres yazu''» ([[Qazan]], [[1913]]), [[Ğ.Íbrahím]]nıñ «''Tatar sarıfı''» häm «''Tatar ímlası''» ([[Qazan]], [[1911]], [[1914]]) isemle kitapların kürsätergä bulır ide.
Bu yıllarda Ğäräp yazuın tözäkländerü, Tatar telenä yaqınaytu yünäläşendä başqa omtılışlar da bula, xätta ayırım proéktlar da täqdim itelä, alar da ul çorda ğämälgä aşa almí qalalar.
==== Soñğı taríx ====
Latín xäreflär [[13. yöz|13.]]—[[14. yöz]]dän uq siräk qullanuda yöri başlí. Yazu-älifbanı üzgärtü xäräkäte [[19. yöz]]neñ axırında başlana. [[1926]]. yılnıñ Febrälendä [[Baqu]]da [[Törki xalıqlarnıñ Berençe Qorıltayı]] açıla. Şul uq [[1926]]. yılnıñ Äprilendä [[Qazan]]da “Yaña tatar älifbası” cämğiäte oyışa.
[[1927]]. yılnıñ [[3. Yül]]endä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän [[Jañalif]] - Tatar teleneñ räsmi älifba itep raslana, anı ğämälgä kertü turında ber-ber artlı qararlar qabul itelä. “[[Jañalif]]” [[1940]]. yılnıñ Ğínwarına qädär däwam itä. [[Jañalif]] 25 tartıqtan wä 9 suzıqtan tora ide.
[[1926]]. yıldan [[1939]]. yılğa tikle arada, yäğni 12-13 yıl eçendä [[näşriät]]lärdän 7 meñ tiräse kitap töre çığa.
Monnan soñ [[Tatar]]larnı mäcbüri Urısälifkä küçertälär dä, 60 yıl arada kitap basılu 10 meñ törenän artmí.
[[1999]]. yıldan birle [[Latínälif]]kä nigezendä tözelgän [[Tatar älifbası|Yañalif]]kä qaytu bara wä qabul itelgän [http://tugan-tel.at.tt/belem/imla qanun] buyınça bu küçü [[2011]]. yılğa tikle tämamlanırğa tieş.
== Monı da qara ==
| |||