Wikipedia

Финляндия: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Рашат Якупов (бәхәс | кертем)
25 005 үзгәртергә
TimmingBot (бәхәс | кертем)
Ботлар
5412 үзгәртергә
к clean up, replaced: - → – (4) using AWB
Юл номеры - 45:
* ''Suomi'' исеме [[фин теле|фин]] suomu («балык тәңкәсе») сүзеннән килгән, чөнки борынгы финнар киемнәрен балык тәңкәсеннән теккәннәр.
* Башка теория буенча '''Suomi''' — ялгызлык исем. Аны дат патшасы йөрткән.
* Тагын бер версия буенча ''Suomi'' исеме [[эстон теле|эстон теленнән]]ннән килә. Кайчандыр ''Sooma'' (soo — «сазлык», maa — «җир») дигән урын булган дип санала, һәм исем Финляндиягә күчкән дигән фикер йөри.
* «Суоми» «саами» сүзеннән килә (саами -– элек бу җирләрдә яшәүче халыкның үзаталышы).
 
== Географик мәгълүмат ==
===Географик урнашуы===
[[Рәсем:Ev24856 Scandinavia.A2003050.1025.250mFINLANDONLY.jpg|left|150px|thumb|Космостан күренеш]]
Финляндия [[Аурупа|Аурупаның]]ның төньягында урнашкан, аның байтак кына территориясе котып артында (25 %). Коры җирдә [[Швеция]] (чик озынлыгы 586 км), [[Норвегия]] (чик озынлыгы 716 км) һәм [[Русия]] (чик озынлыгы 1265 км) белән, ә диңгез аша [[Эстония]] белән [[Балтыйк диңгезе|Балтыйк диңгезенең]]нең Фин һәм Ботник култыклары аша чиктәш. Яр буе чиген санаганда ул 1 100 км га тигез. Утраулардан башка яр буе чиге 46 000 км. Яр буенча 81 000гә якын утрау урнашкан (уртача зурлыклары 100 м²).
 
Ил үзе өч төрле географик төбәкләргә бүленә:
Юл номеры - 60:
 
=== Флора һәм фауна ===
[[Рәсем:Төньяк_боланнарТөньяк боланнар.jpg|thumb|right|200px|Лапландиядәге төньяк боланнар]]
Финляндиянең көньягыннан төньягына хәрәкәт иткәндә кече утрауларлы, диңгезле ландшафтның урманлы табигатькә алмашуы күзәтелә. Илнең төньягында исә зур [[Лапландия]] урманнары урнаша.
 
Юл номеры - 100:
||1870 ел||align=right|1,768,800||2000 ел||align=right|5,181,000
|}
[[2008 ел|2008 елның]]ның ахырында Финляндия халык саны 5 544 877 кешене тәшкил итте (47 % -– ир кешеләр һәм 53 % -– хатын кызлар).
 
=== Милли состав ===
Юл номеры - 115:
[[1922 ел]]да кабул ителгән канун буенча Финляндиядә ике дәүләт теле ([[фин теле|фин]] һәм [[швед теле|швед]] телләре) бар. [[1917 ел]]га кадәр монда шулай ук [[рус теле]] дәүләт дәрәҗәсендә булган.
 
Фин телендә халыкның күпчелеге сөйләшә. Швед телендә халыкның 5,5 %-ты сөйләшә, рус телен 0,8 % белә, эстон телендә исә 0,3 % кеше аралаша. Башка телләрдә (шул исәптән [[татар теле|татар телендә]]ндә дә) 1,77 % кеше сөйләшә.
 
[[1992 ел]]да «Саам теле турында канун» үз өченә керде. Канун буенча саам теленә Финляндиядә махсус статус бирелә<ref>http://www.russian.fi/info/index.php/2006/03/10/saamy.html</ref>.
Юл номеры - 129:
 
Финляндия татарларының үз мәчетләре дә бар. Ярвәнпә мәчете исемле бу гыйбадәт йорты [[1943 ел]]ны ачыла һәм Финляндиядә бердәнбер манаралы мәчет дип санала. Күпиән түгел мәчет яңартылды<ref>[http://www.azatliq.org/content/article/1906759.html Финляндия татарлары Ярвәнпә мәчетен яңартты]</ref>.
 
* [http://www.azatliq.org/content/finlandia_tatarlar_diaspora/2018096.html Читтәге татарлар милли үсешкә өлешен керттеме? — Финляндия татарлары]
 
Строка 138 ⟶ 137 :
Археологик казынуларга күрә беренче кешеләр Финляндиядә якынча безнең эрага кадәр 8500 елда яши башладылар. Алар ау һәм ризык җыю белән шөгыльләнгәннәр, таш коралларын кулландылар. 3 меңъеллыкта (б. э. к.) балчыктан савыт-саба эшләнә башланды <ref>http://www.geocities.com/ojoronen/EARLYFIN.HTM</ref>. 32 гасырда (б. э. к.) хәрби [[балта]]лар белән бергә җирне хуҗалык максатыннан куллана башлыйлар.
 
[[Бронза Чоры|Бронза Чорыннан]]ннан (1500–500 еллар б. э. к.) башлап, финнарның Скандинавия һәм Балтыйк регионнарның халыклары белән тирән аралашу күзәтелә. 9 гасыр башына <ref>Gardiner, Samuel Rawson, ed (1910). [http://www.archive.org/download/rsschoolatlasofe00garduoft/rsschoolatlasofe00garduoft.pdf "Map No. 6: Europe at the death of Charles the Great, 814"]</ref> Финляндия чикләре түбәндәге җирләр белән чикләнгән:
* төньякта [[Ак диңгез]]
* [[Скандинавия таулары]]
Строка 150 ⟶ 149 :
 
=== Русия империясе (1809—1917) ===
Русия-Швеция сугышы нәтиҗәсендә [[1809 ел]]да Финляндия [[Русия империясе]] составына киң автономия белән керә. [[1860-еллар|1860 еллардан]] башлап илдә мәдәни милли күтәрелеш башлана, җирле интиллигенция [[фин теле|фин теленә]]нә дәүләт теле статусын бирүне таләп иткән. Шул статусны фин теленә [[Александр II]] бирде. Автономия тиз ныгыды, [[1899 ел]]да башланган руслаштыру сәясәте дәүләт бәйсезлеге өчен көрәшне ныгытты гына.
 
=== Бәйсез Финляндия ===
Русия монархиясе җимерелгәннән һәм [[Октябрь инкыйлабы|Октябрь инкыйлабыннан]]ннан соң фин Сенатына [[1917 ел|1917 елның]]ның [[6 декабрь|6 декабрендә]] бәйсезлек игълан итәргә мөмкинчелек бирде. Гражданлык сугышы башлана. Бу сугышларда 35000 кешедән артык һәлак булды.
 
"Акларының" җиңүеннән соң Финляндия гаскәрләре Көнчыгыш [[Карелия]]гә һөҗүм иттеләр. [[Беренче совет-фин сугышы]] башлана. Ул [[1920 ел]]да гына тәмамлана.
Строка 166 ⟶ 165 :
 
== Дәүләт төзелеше һәм сәясәт ==
Финляндия — бер өлешчә [[автономия|автономияле]]ле ([[Аланд утраулары]]) унитар [[дәүләт]]. Идарә итү формасы буенча Финляндия — җөмһүрият.
 
Финляндия конституциясе буенча канун чыгару вазыйфалары белән '''Эдускунта''' исемле [[Финляндия парламенты]] һәм президент шөгыльләнә. Канунны үтәү вазыйфалары президентка һәм Дәүләт Шурасына йөкләнгән.
Строка 174 ⟶ 173 :
 
=== Парламент ===
[[Файл:Parliament of Finland1.jpg|thumb|250px|right| Эдускунта -– Финляндия парламентының бинасы ]]
[[Эдускунта]] — илнең бер палаталы парламенты, ул 200 депутаттан тора. Депутатлар бөтен халык сайлауларында сайланып, 4 елга билгеләнәләр .
 
[[2003 ел]]дагы парламент сайлауларында 18 фирка катнашты, ләкин шулар арасынна парламентка бары 8 фирка генә керде. Иң зур фиркаләр булып [[Финляндия Үзәк фиркасе]], [[Финляндиянең Социал-демократик фиркасе]], [[Милли коалиция фиркасе|Милли коалиция]], [[Сул берлек фиркасе|Сул берлек]], [[Яшел берлек фиркасе партия|Яшел берлек]] һәм [[Швед Халык фиркасе]] санала.
 
[[2007 ел|2007 елның]]ның мартында үткән парламент сайлауларының нәтиҗәләре буенча, иң зур тавышны (23,1 %) [[Финляндия Үзәк фиркасе]] ала (51 мандат). Шулай ук парламентка Милли коалиция (22,3 %, 50 урын), Социал-демократик фирка (21,4 %, 45 урын), Сул берлек (8,8 %, 17 урын), Яшел берлек (8,5 %, 15 урын), Швед Халык фиркасе (4,6 %, 9 урын), Христиан демократлар фиркасе (4,9 %, 7 урын) һәм «Чын финнар» фиркасе (4,1 %, 5 урын) уза.
 
== Административ-территориаль бүленеш ==
Строка 257 ⟶ 256 :
 
{{Сайланган мәкалә}}
 
[[Төркем:Финляндия]]
 
Юл номеры - 265:
{{Link GA|is}}
{{Link GA|zh-classical}}
 
[[ace:Finlandia]]
[[af:Finland]]
Строка 406 ⟶ 405 :
[[rmy:Finland]]
[[ro:Finlanda]]
[[ru:Финляндия]]▼
[[roa-rup:Finlanda]]
▲[[ru:Финляндия]]
[[rw:Finilande]]
[[sa:फिन्लैंड]]
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Финляндия