Wikipedia

Аергыч (синтаксис): юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Төзәтмә аңлатмасы юк
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 1:
'''АЕРГЫЧ'''- җөмлә кисәге.
== Гомуми мәгълүмат. ==
== Жөмләнең предмет төшенчәсен атаучы кисәгенә ияреп, шул предметларның билгесен, санын һәм кемгә (нәрсәгә) каравын белдерүче кисәк аергыч була. Аергыч буйсынган кисәкне аерылмыш диләр. Аерылмыш күбрәк исемнәр һәм исемләшкән башка сүзләр белән бирелә. Аерылмыш җөмләнең теләсә нинди кисәге булырга мөмкин, димәк, аергыч җөмләнең теләсә кайсы кисәге янында була ала, һәм аерылмыш кайсы кисәк булып формалашса да, аергыч үзгәрешсез кала. Без биредә аергычларны кайсы сүз төркемнәре белән бирелүенә карап төркемлибез. Һинд-Европа телләрендә аергычлар күбрәк сыйфатлар белән бирелсәләр, дөресрәге, аергыч булып килгән исем сыйфат формасын алса, төрки телләрдә исем, аергыч булып килгәндә дә, исем булып кала, күп очракта сыйфатка әйләнми. Шуңа күрә төрки телләрдә исемнәр белән бирелгән аергычлар күбрәк очрыйлар. ==
*== ИнфинитивИсем белән бирелгән аергыч.аергычлар ==▼
== ИСЕМ БЕЛӘН БИРЕЛГӘН АЕРГЫЧЛАР ==
== Аерылмышка иялек килеше һәм тартым кушымчасы ярдәмендә ияргән аергыч. Монда иялек килеше формасын — аергыч, тартым формасын аерылмыш ала. Аергыч I, II зат алмашлыклары булганда, аерылмыш сөйләмә әдәби телдә тартым кушымчасын алмаска да мөмкин, мәсәлән: минем китап, синең китап. Ләкин язма әдәби телдә, кагыйдә буларак, тартым кушымчасын төшереп калдырмыйлар: минем китабым, синең китабың формасын кулланалар. Аергыч өченче затка караган сүз белән бирелгәндә, аерылмыштан тартым формасы төшеречми. Тик тезмә әсәрләрдә генә чыгармалар булырга мөмкин, мәсәлән: Бик матур бер айлы кичтә бу авылның бер егет киткән урманга утынга... (Г. Т.) ==
Аергыч түбәндәге очракларда иялек килеше кушымчасын ала:
* а) Күрсәтү алмашлыкларының берлеге яки зат алмашлыклары (III затның күплегеннән башкалары) белән бирелсә. Мәсәлән: минем китабым, синең китабың, тегенең китабы, безнең китабыбыз, аның китабы (ләкин аларның китабы, тегеләрнең китабы дип тә, алар китабы дип тә әйтеп була).
Юл номеры - 19:
* з) бөтен үзенең өлешенә каратыла: Төрле фәннәрнең нигезләрен үзләштерү су кебек кирәк. (К. Н.) Майның урталары булганга, кояш ерак, ләкин туры һәм матур карый. (Г. И.)
=== Аерылмышка янәшә тору һәм тартым кушымчасы ярдәмендә ияргән аергыч ===
=== Мондый аергыч, кагыйдә буларак, аерылмышка янәшә торып кына бәйләнә ала. Бу очракта да аергыч белән аерылмыш бер әйберне (затны, төшенчәне) икенче әйбергә (затка, төшенчәгә) каратып ачыклый, төгәлли, димәк, монда да бер әйбер икенче әйбергә каратыла. Түбәндәге әйберләр бер-берсенә каратылалар: ===
* а) нинди дә булса бер әйбер билгеле әйбергә каратыла. Аергыч булып билгелелеге болай да — иялек килешен алмыйча да — аңлашылып торырлык әйберләрне белдерүче сүзләр: кеше исемнәре, ялгызлык исемнәр, дөньяда бер генә булган уникаль әйберләрне атаучы исемнәр һәм аергычлы исемнәр киләләр: Моңарчы без Наташа бригадасы кадәр эшли алмадык... (Г. Б.) Рахимовлар гаиләсе белән катышу Хәяткә беркадәр үзгәреш бирми кала алмады. (Ф. Ә.) Без, яшь көчләр, чыныгабыз эштә, нурланабыз кояш нурында. (X. Җ.) Безнең партия политикасы күпчелекнең теләгенә туры килә. (Г. Б.)
* б) конкрет әйбер гомумиләштерелгән әйбергә каратыла: Аңа командир машиналары да туктап юл бирә. (Г. Б.) ...Чын халык телен, чын халык рухын безгә тик халык эфирларыннан гына табып була. (Г. Т.)
Юл номеры - 34:
=== Аерылмышка янәшә тору чарасы аша бәйләнгән аергыч ===
Мондый аергыч, аерылмыш белән бергә, бер әйбернең (затның, төшенчәнең) икенче әйбер (зат, төшенчә) аркылы ачыклануын белдерә. Түбәндәге әйберләр берсе икенчесе белән ачыкланалар:
 
а) әйбер үзенең материалы белән: Вакыт җиткәч, сатин күлмәк белән каты кунычлы хром итек сатып алды. (А. Ш.)
 
б) зат үзенең профессиясе белән: Чүкечләр тынып торган арада, аргы почмакта тимерче Мостафаның карлыга төшкән тавышы яңгырады. (К. Нәҗ.) в) әйбер үзенең төрен белдерүче исем белән: Беренче кар төшәр алдыннан, бер ир бала дөньяга килгәч, икесенең дә башлары күккә тиде. (Й. Г.)
 
г) сан белдерүче сүзләр белән ачыкланган әйбер икенче бер әйберне ачыклый — күләм чамасын белдерә: Башта бер-ике чакрым җирне барыбыз да тигез килдек. (Ф. X.)
 
д) кабатланган сүз белән бирелгән аергыч та аерылмыштан аңлашылган әйбернең күләм-чамасын белдерә: Боларның кайсында мичкә-мичкә кымыз, кайсында тәпән-тәпән май, капчык-капчык корт була. (Г. И.)
е) әйбер үзенең вакыты яки урыны белән ачыклана: Сәфәр урам як тәрәзәдән баш тыкты да ут чыккан кебек акырып җибәрде. (Г. И.) Туй көнне алар безгә бергәләп килергә тиешләр иде. (К. Т.)
 
ж) бер әйбер икенче әйбер белән чагыштырып ачыклана: Ничә еллар буе бер елан хатынны ашатып, тәрбияләп ятканмын икән. (Ә. Ен.) Күңел язы шаулап үтте аның тәңкә карлар яуган буранда. (һ. Т.) Хатыны алтын кылгандай чәчләрен селкетеп куйды. (М. М.)
Аерылмышка чыгыш килеше кушымчасы аша ияргән аергыч. Мондый аергыч түбәндәге мәгънәләрне белдерә:▼
 
а) аерылмыштан аңлашылган әйбернең, затның нинди төрдән булуын: Кошлардан чыпчык яисә сыерчыклар гына чыркылдашып үтәләр. (Ш. К.) Әйдә киттек! Минем яшь чагымда песиләрдән дуслар күп иде. (һ. Т.)▼
▲ === Аерылмышка чыгыш килеше кушымчасы аша ияргән аергыч. Мондый аергыч түбәндәге мәгънәләрне белдерә:===
б) аерылмыштан аңлашылган әйберләрнең нәрсәдән, кемнәрдән торуын: Фрунзе иптәш, диген, үзенең боерыгында әйткән, диген, Акташ әтрәте — татардан беренче крестьян әтрәте дип әйткән диген. (Г. И.) ... ак тимердән бүрке бар. (К. Н.)▼
Мондый аергыч түбәндәге мәгънәләрне белдерә:
в) аерылмыштан аңлашылган әйбернең күләм-чамасын: Урамга да чыга алмыйсың: муеннан кар. (Г. Т.)▼
 
▲ * а) аерылмыштан аңлашылган әйбернең, затның нинди төрдән булуын: Кошлардан чыпчык яисә сыерчыклар гына чыркылдашып үтәләр. (Ш. К.) Әйдә киттек! Минем яшь чагымда песиләрдән дуслар күп иде. (һ. Т.)
▲* б) аерылмыштан аңлашылган әйберләрнең нәрсәдән, кемнәрдән торуын: Фрунзе иптәш, диген, үзенең боерыгында әйткән, диген, Акташ әтрәте — татардан беренче крестьян әтрәте дип әйткән диген. (Г. И.) ... ак тимердән бүрке бар. (К. Н.)
▲ * в) аерылмыштан аңлашылган әйбернең күләм-чамасын: Урамга да чыга алмыйсың: муеннан кар. (Г. Т.)
 
=== Аерылмышка төрле ярдәмлекләр аша ияргән аергыч. ===
=== Мондый аергычларның мәгънәләре түбәндәгечә: ===
* 1. Хәтле, чаклы, тикле, кадәр бәйлекләре аша ияргән аергыч аерылмыштан аңлашылган әйберне үзеннән аңлашылган әйбергә күләм-чама ягыннан чагыштырып ачыклый. Мәсәлән: Яфрак кадәр кар төшә. (Г. Т.)
* 2. Кебек, шикелле, сыман, тө-сле (күк, сынлы, ише) бәйлекләре аша ияргән аергыч аерылмыштан аңлашылган әйберне үзеннән аңлашылган әйбергә төс, форма, эчке халәт якларыннан чагыштырып ачыклый. Мәсәлән: Ике арада кечкенә ишек кебек капка да бар. (Г. И.) Үгез төсле уллар үстереп, үзең һаман кеше эшендә. (М. Ж,.)
Строка 52 ⟶ 61 :
* 5. Дигән сүзе аша ияргән аергыч аерылмыштан аңлашылган әйберне исеме ягыннан ачыклый. Мәсәлән: Сандугач дигән, ай, асыл кош гөлбакчада сайрый, ояда. (И. Б.) Французлар килеп кергән Мәскәү дигән калага. (X. И.)
* 6. Аергыч аерылмышка гыйбарәт, катыш, аралаш, буенча, каршы, күрә кебек ярдәмлекләр аша да иярә һәм аерылмышны төрле яктан ачыклый. Мәсәлән: Бер тарафта балдан һәм сөттән гыйбарәт кәүсәр елгасы агып ята. (Г. Т.) Тирәякны төтен катыш бензин исе каплады. Велосипед буенча балалар ярышында беренчелекне яулап алды. (С. Ә.) Матур булыр, бу корсакларга каршы чаралар корсак. (Г. Т.) Синең дә, Хәмит, үзеңә күрә эшең бар. (К. Т.)
== Сыйфатлар, рәвешләр, саннар, хәбәрлек сүзләр белән бирелгән аергычлар ==
== СЫЙФАТЛАР, РӘВЕШЛӘР, CAHHAP, ХӘБӘРЛЕК СҮЗЛӘР БЕЛӘН БИРЕЛГӘН АЕРГЫЧЛАР ==
Ясалма сыйфатлар һәм ясалма рәвешләр белән бирелгән аергычлар. Алар исем һәм башка төркем сүзләр белән бирелгән аергычларга якын торалар, чөнки сыйфат һәм рәвеш ясаучы күп кенә кушымчалар исемнәрне һәм башка сүзләрне исемгә бәйләү хезмәтен дә үтиләр. Исемнәрне исемгә шул кушымчалар ярдәмендә бәйләү процессында сыйфатлар һәм рәвешләр ясала, һәм алар синтаксиста аерылмышны төрле яклап ачыклаучы аергычлар булалар.
* 1. –лы, -ле кушымчалы сыйфат белән бирелгән аергыч түбәндәге мәгънәләрне белдерә:
Строка 65 ⟶ 74 :
=== Төп сыйфат һәм рәвешләр белән бирелгән аергычлар ===
Мондый аергычлар аерылмышка янәшә тору чарасы аша иярәләр һәм аерылмыштан аңлашылган әйберне төрле яклап ачыклыйлар:
 
а) төсен белдерәләр: Мәйдан буш, кызыл өй ялгыз калды. (Г. И.)
 
б) урын, вакыт эчендәге яки гомумән күләм-чамасын белдерә: Кечкенә генә дошманга да зур дошманга хәзерләнгән кебек хәзерләнергә тиеш. (Г. Т.) Аның машинасына авыр танклар да юл биреп үтәләр. (Г. Б.) Бераз җир сүзсез бардылар. (Ф. X.) Үз гомерендә бик күп изгелекләр эшләде Миргали Сабарга. (М. Ә.)
 
в) формасын, рәвешен белдерә: Түгәрәк күл буйларында кошлар сайрый камышта. (С. Ә.) Аның куәтле дулкыннары... текә ярга һөҗүм итәләр. (Г. И.) г) тәмен белдерә: Әче алма ашар идем, тияр дим тешләремә. (Җ.)
 
д) эчке характерын, үзенчәлеген, белдерә: Якын дустым, сиңа миннән киңәш шул: кешеләргә сереңне сөйләмәс бул. (Г. Т.)
 
е) эчке халәтне, эчке сыйфатны белдереп, күбрәк, алынма сыйфатлар белән бирелгән аергычлар йөриләр: Табигый объектив законнарны үз белдегең белән генә бозып булмый. (С. Т.) Сезгәме соң гомуми эшләр артыннан йөрү! (К. Т.)
=== Саннар белән бирелгән аергычлар ===
Мондый аергычлар аерылмышка янәшә тору чарасы аша бәйләнәләр һәм аерылмыштан аңлашылган әйбернең (затның) санын белдерәләр. Отрядта ике йөз батыр бар. (Г. И.) Җиденче яшемдә мине мәктәпкә бирделәр. (Ф. Ә.) Ун кешене аттылар, җиделәп кеше генә качып котыла алды. (Г. И.) Сан белән бирелгән аергыч аерылмышка төрле, артык сүзләре ярдәмендә дә иярергә мөмкин. Мәсәлән: Бишесе биш төрле характерда. Утыздан артык солдат кул куйган. (С. Ә.)
 
Хәбәрлек сүзләр белән бирелгән аергычлар. Бу төр аергычлар, хәбәрлек сүзнең мәгънәсенә һәм бәйләүче чараларның төренә карап, аерылмыштан аңлашылган әйберне (затны, төшенчәне) төрле яктан ачыклыйлар. Мәсәлән: Бәхеткә каршы, икмәкче күнде, итекчегә кирәге кадәр икмәк бирде. (Г. Т.) Мин кирәк хәтле мал бирермен. (X. И.) И, калдыр әле юк уйларны. (К. Т.) Дөнья кайнарга тора, шундый вакытта сез җыен юк-бар эш артыннан йөрисез. (Г. Й.) ▼
=== Хәбәрлек сүзләр белән бирелгән аергычлар ===
▲ Хәбәрлек сүзләр белән бирелгән аергычлар. Бу төр аергычлар, хәбәрлек сүзнең мәгънәсенә һәм бәйләүче чараларның төренә карап, аерылмыштан аңлашылган әйберне (затны, төшенчәне) төрле яктан ачыклыйлар. Мәсәлән: Бәхеткә каршы, икмәкче күнде, итекчегә кирәге кадәр икмәк бирде. (Г. Т.) Мин кирәк хәтле мал бирермен. (X. И.) И, калдыр әле юк уйларны. (К. Т.) Дөнья кайнарга тора, шундый вакытта сез җыен юк-бар эш артыннан йөрисез. (Г. Й.)
== ФИГЫЛЬЛӘР БЕЛӘН БИРЕЛГӘН АЕРГЫЧЛАР ==
=== Сыйфат фигыль белән бирелгән аергычлар. Алар түбәндәге мәгънәләрне белдерүче аерылмышны ачыклыйлар: ===
* а) аерылмыштан аңлашылган үтәүчене ачыклыйлар: Күргән бер кеше сорап тора. (Г. И.) Һәммәсе карар күзне рәхәтләндерә. (Г. И.) Егет шул киләчәк каһарманлыклар белән канатлана иде. (Г. И.)
* б) аерылмыштан аңлашылган объектны ачыклый: Җырланасы җырымны иртәнге һава җилләрендә назладым, кояш нурларында җылыттым. (Г. К.)
* в) процессның үтәлү урынын яки вакытын ачыклый: Кайтыр юл түбән таба иде. (Г. И.) Ат җибәрәчәк вакыт җиткән икән. (Ф. X.)
* г) процессны үтәүдә катнашкан коралны ачыклый: Азатка әтисе — ата торган мылтык бүләк иткән иде. (С. Ә.)
 
▲* Инфинитив белән бирелгән аергыч.
=== Инфинитив белән бирелгән аергыч. ===
Бу төр аергыч аерылмыштан аңлашылган әйбернең (затның, төшенчәнең) булу максатын белдерә: ...кая булса да сыенырга бер урын эзли башлый идем. (Г. И.) Сизенәм: егетләрнең урнашырга исәпләре юк түгел. (Ф. X.)
== Чыганак ==
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Аергыч_(синтаксис)