Компас: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Ирек Хәйрулла (бәхәс | кертем) Создано переводом страницы «Компас» |
Ирек Хәйрулла (бәхәс | кертем) Создано переводом страницы «Компас» |
||
Юл номеры - 18:
Александр Неккам магнит компасы һәм аның навигациядә кулланылышы турында «Әйберләр табигате» (''De naturis rerum'') гыйльми әсәрендә яза{{sfn|loc=|с=23|name=|Приямвада Натараян|2019}}.
[[Борынгы Греция|Борынгы грек]] галиме Геродот болай дип яза: ''«Шулай итеп, гипербореяннар турында җитәрлек әйтелде.'' ''Кулында ук тотып җир йөзе буунча сәяхәт иткән, берәүләр әйтүенчә, гипербореян булган'' ''Абарис турында риваятьне дә искә аласым килми...»''. Рәсми рәвештә Аурапада навигация өчен магнит компасын куллану якынча [[XII гасыр|XII гасырда]] башлана диелсә дә, [[Урта диңгез]] буе антик тарихчыларының төгәл булмаган күрсәтмәләре буенча, Урта диңгез буеның һәм Аурупаның төрле халыклары магнит компасын тирә-юньдә ориентлашу өчен кулланган. Ул елларда бу җайланманың гадәттәге исеме булмавы, һәм авторлар бу җайланманы төрлечә тасвирлауга мәҗбүр булулары, компас белән навигация итү чыннан да каты сердә сакланганын һәм сайланган кешеләргә генә күчерелгәнен күрсәтә. Компас куллануның киң таралышына ул вакытта магнитлаштырылган материал бик сирәк очраганы да комачаулагандыр, мөгаен. Борынгы һиндлылар магнитлаштырылган тимер турында белгәннәре, һәм ''Ayas-kanta'' [[
[[Файл:Boussole_fantassin_russe.jpg|уңда|мини|150x150пкс| Арретирлы ("ук тормозы") Адрианов кул компасы]]
Мәсәлән, Адрианов компасын карап чыгыйк. Адрианов компасы корпус уртасында энә очына куелган магнитлы уктан тора. Арретлашмаган халәттә укның төньяк очы (гадәттә кызыл төстә) якынча Төньяк магнит полюсына, ә көньяк очы Көньяк магнит полюсына таба көйләнә. Эшләмәгән халәттә ук тормоз (арретир) белән беркетелә. Компас корпусы эченә 120 өлешкә бүленгән әйләнүле шкала (лимб) урнаштырылган. Бер өлеш 3°, яки почмак үлчәгеченең 50 кечкенә өлешенә (0-50) тиң. Шкала цифрлавы ике катлы. Эчке цифрлау 0°дән 360°га кадәр 15° (шкаланың 5 өлеше) саен сәгать юлы буенча билгеләнгән. Тышкы цифрлау почмак үлчәгеченең 5 зур өлеше (шкаланың 10 өлеше) саен сәгать юлына каршы билгеләнгән. Тирә-юньдәге әйберләргә (объектларга) визирлау һәм компас шкаласы буенча санау өчен компасның әйләнмәле боҗрасына визирлау җайланмасы (мушка белән целик) һәм санау күрсәткече беркетелгән.
===
Эшләү
Җирнең магнит полюсындагы көч магнит сызыклары өслеккә перпендикуляр тора. Шуңа күрә Җирнең магнит полюслары янында (200 км тирәсендә) юнәлеш билгеләү өчен магнит компасы файдасыз<ref>{{Cite web|url=https://chrdk.ru/tech/solarsteinn|title=Как магия викингов оказалась физикой|author=Евгений Арсюхин|date=2018-08-27|publisher=Информационное телеграфное агентство России (ИТАР-ТАСС)|accessdate=2018-11-02|archiveurl=|archivedate=}}</ref>. Зуррак дистанцияләрдә [[Magnit taypılışı|географик һәм магнит полюслары координаталарының аерылып торуы төзәтмәсен]] исәпкә алырга кирәк.
Юл номеры - 30:
== Электромагнит компасы ==
[[Электромагнит компасы]] «борып куелган» электр генераторы булып тора, анда [[Җир|Җирнең]] [[магнит кыры]] статор ролен, ә бер яки берничә чорналган рамлар ротор ролен башкара. Магнит кырында хәрәкәт иткәндә, чорналмаларда булган көчәнеш нисбәте юл күрсәтә, яисә бер чорналма [[очкыч]] я [[Кораб|корапның]] буй [[Күчәр|күчәренә]] карата алдан билгеләнгән почмакта урнаштырыла һәм юлдан китмәс өчен очучы я рульчегә юнәлеш руле белән укны нульдә тотарга кирәк.
Гади магнит компаслары белән чагыштырганда электромагнит компасы өстенлеге транспорт чараларының ферромагнит детальләреннән [[девиация]] булмавында тора. Чөнки алар чорналмаларга карата хәрәкәт итми һәм ток юнәлтми.
Гальванометр формасында булган индикаторлы электромагнит компасының гади төре эшләве өчен тиз хәрәкәт кирәк, шуңа күрә аның беренче кулланылышы авиациядә табылды. Аны Чарльз Линдберг [[1927 ел|1927 елда]] [[Атлантик океан|Атлантика]] аша очышта кулланган.
== Гирокомпас ==
Гирокомпас — җир өслегендә юнәлеш күрсәтүче җайланма; ул бер яки берничә гироскоптан тора. Зур диңгез кораплары навигация һәм контроль системаларында киң кулланыла; магнит компастан аермалы буларак, аның күрсәтүе чын географик (магнит түгел) [[Төньяк котып|Төньяк полюска]] юнәлү белән бәйле. Гадәттә гирокомпас кораб белән кулдан я автоматик идарә итү системаларында төп навигация җайланмасы буларак, һәм башка төрле эшләрне чишүдә, мәсәлән, корапның сугыш коралы туры төзәп ату өчен юнәлешне билгеләүдә кулланыла. Диңгез гирокомпасы гадәттә бик авыр була; кайбер конструкцияләрдә гироскопик роторның авырлыгы {{Сан|25|кг}} тәшкил итә. Гирокомпасның нормаль эшләве өчен тизләнешне кичерми торган һәм җир өслегенә караганда тотрыклы нигез кирәк, һәм аның хәрәкәт тизлеге, [[Җирнең тәүлеклек әйләнүе]] тизлеге белән чагыштырмаслык, аз булырга тиеш.
=== Ясалыш тарихы ===
Заманча гирокомпас прототибы беренче тапкыр Герман Аншюц-Кэмпфе тарафыннан ясалган ([[1908 ел|1908 елда]] патентланган), тиздән шундый ук җайланманы Элмер Сперри төзеде ([[1911 ел|1911 елда]] патентланган). Киләсе елларда төрле модификацияле күп кенә гирокомпас эшләнде, әмма аларның иң уңышлылары Аншютц һәм Сперри җайланмаларыннан артык аерылмады<ref>{{ВТ-ВЭС|Компас}}</ref>. Заманча җайланмалар беренче модельләрдн күпкә яхшырак; алар югары төгәллек һәм ышанычлык белән аерыла һәм эшләүдә уңайлырак.
=== Җайланма ===
Иң гади гирокомпас сыеклыкта йөзә торган буш шар эчендә асылган гироскоптан тора; [[Гироскоп|гироскоплы]] шар авырлыгы шундый ки, гироскопның әйләнү [[Күчәр|күчәре]] горизонталь булганда аның тарту үзәге шар күчәренең аскы өлешендә урнаша.
=== Эшләү тәртибе ===
Әйтик, гирокомпас [[Ekvator|экваторда]] урнашкан, һәм аның гироскопының әйләнү күчәре [[көнбатыш]]-[[көнчыгыш]] юнәлешенә туры килә; күчәр тышкы көчләр булмаганда киңлектә үзенең юнәлешен саклый. Әмма [[Җир]] [[Җирнең тәүлеклек әйләнүе|тәүлегенә бер тапкыр әйләнеп ала]]. Якында урнашкан күзәтүче планета белән бергә әйләнгәнгә, ул гироскоп күчәренең [[көнчыгыш]] очының (E) күтәрелүен, һәм [[көнбатыш]] очының (W) төшүен күрә; шул вакытта шарның тарту үзәге көнчыгышка һәм өскә күчә (б позициясе). Әмма тарту көче тарту үзәгенең мондый алышынуына комачаулый, һәм аның хәрәкәте нәтиҗәсендә, гироскоп күчәре Җирнең тәүлеклек әйләнүе күчәренә туры килеп, ягъни [[төньяк]]-[[көньяк]] юнәлеше белән әйләнә (тышкы көч тәэсирендә гироскоп күчәренең әлеге әйләнү хәрәкәте [[прецессия]] дип атала). Гироскоп күчәре төньяк-көньяк юнәлеше (N-S, в позициясе) белән туры килгәндә, тарту үзәге вертикальдә түбән урында торачак һәм прецессиянең сәбәбе юкка чыгачак. «[[Төньяк]]» (N) тамгасын шарның гироскоп күчәренең тиешле очы терәлгән урынына урнаштырып, һәм аңа кирәк өлешле шкала белән бәйләп, ышанычлы компас алалар. Чын гирокомпаста компасның девиация компенсациясе һәм тирә-юнь киңлегенә төзәтү исәпкә алына. Гирокомпас эшләве Җир әйләнешенә һәм гироскоп роторының асылмасы белән үзара тәэсир итү үзенчәлекләренә бәйле.
[[Файл:Confluencia_23_S_x_49_W_-_GPS.jpg|мини| [[GPS|NAVSTAR]] навигация системасында эшләгән электрон компасы]]
[[Файл:Kardanischer-Kompass.jpg|мини| Иске кораб компасы]]
Строка 37 ⟶ 52 :
== Буссоль ==
[[Файл:Рисунок_к_статье_«Буссоль»._Военная_энциклопедия_Сытина_(Санкт-Петербург,_1911-1915).jpg|мини| Шмалькальдер буссоле]]
[[Геодезия|Геодезиядә]] һәм [[Төзелеш|төзелештә]] почмакларны билгеләү өчен – югары төгәллекле махсус компас төре – буссольләр кулланыла. Буссольдә визирлау җайланмасы була, мәсәлән, диоптр. Исәпләү төгәллеген арттыру өчен [[Магнит|магнитлы]] ук кабыргага урнаштырылырга мөмкин. Ук урынына еш кына картушка<ref>{{ВТ-ВЭС|Буссоль}}</ref><ref>{{Публикация|статья}}</ref> кулланыла. Буссольнең шкаласы еш кына сәгать каршысына юнәлтелгән була («кире», яки буссоль шкаласы), бу магнит [[Азимут (геодезия)|азимутларын]] туры я исәпләүсез алуны җиңеләйтә<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Буссоль}}</ref>.
== Тирә-юньдә ориентлашу ==
Компас
== Моны да карагыз ==
* [[Буссоль]]
* Геологик компас
* Компас үсемлекләре
* [[Спорт ориентлашуы]]
* Магнит девиациясе
* Инерцион навигация
== Искәрмәләр ==
Строка 47 ⟶ 70 :
== Әдәбият ==
* {{Китап|автор=[[Краснов, Владимир Никитич|Краснов В. Н.]]|isbn=5-02-013119-9|тираж=420}} (в пер.)
* {{Китап|автор=[[Коваленко, Анатолий Павлович|Коваленко А. П.]]|тираж=50000}} (обл.)
* {{Китап|автор=[[Коваленко, Анатолий Павлович|Коваленко А. П.]]|isbn=5-7846-0068-0|тираж=5000}} (обл.) ''(1-е изд. — М., 1991)''
* {{ВТ-ЭСБЕ|Компас|[[Крылов, Алексей Николаевич|Крылов А. Н.]], [[Поленов, Борис Константинович|Поленов Б. К.]]}}
* {{Китап|автор=Приямвада Натараян|isbn=978-5-00139-052-7}}.
== Сылтамалар ==
| |||