Компас: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Ирек Хәйрулла (бәхәс | кертем) Создано переводом страницы «Компас» |
Ирек Хәйрулла (бәхәс | кертем) Создано переводом страницы «Компас» |
||
Юл номеры - 20:
[[Борынгы Греция|Борынгы грек]] галиме Геродот болай дип яза: ''«Шулай итеп, гипербореяннар турында җитәрлек әйтелде.'' ''Кулында ук тотып җир йөзе буунча сәяхәт иткән, берәүләр әйтүенчә, гипербореян булган'' ''Абарис турында риваятьне дә искә аласым килми...»''. Рәсми рәвештә Аурапада навигация өчен магнит компасын куллану якынча [[XII гасыр|XII гасырда]] башлана диелсә дә, [[Урта диңгез]] буе антик тарихчыларының төгәл булмаган күрсәтмәләре буенча, Урта диңгез буеның һәм Аурупаның төрле халыклары магнит компасын тирә-юньдә ориентлашу өчен кулланган. Ул елларда бу җайланманың гадәттәге исеме булмавы, һәм авторлар бу җайланманы төрлечә тасвирлауга мәҗбүр булулары, компас белән навигация итү чыннан да каты сердә сакланганын һәм сайланган кешеләргә генә күчерелгәнен күрсәтә. Компас куллануның киң таралышына ул вакытта магнитлаштырылган материал бик сирәк очраганы да комачаулагандыр, мөгаен. Борынгы һиндлылар магнитлаштырылган тимер турында белгәннәре, һәм ''Ayas-kanta'' [[Санскрит|санскритта]] ''магнит'' дигәнне аңлатканын да әйтеп китәргә кирәк''.''
[[Файл:Boussole_fantassin_russe.jpg|уңда|мини|150x150пкс| Арретирлы ("ук тормозы") Адрианов кул компасы]]
Мәсәлән, Адрианов компасын карап чыгыйк. Адрианов компасы корпус уртасында энә очына куелган магнитлы уктан тора. Арретлашмаган халәттә укның төньяк очы (гадәттә кызыл төстә) якынча Төньяк магнит полюсына, ә көньяк очы Көньяк магнит полюсына таба көйләнә. Эшләмәгән халәттә ук тормоз (арретир) белән беркетелә. Компас корпусы эченә 120 өлешкә бүленгән әйләнүле шкала (лимб) урнаштырылган. Бер өлеш 3°, яки почмак үлчәгеченең 50 кечкенә өлешенә (0-50) тиң. Шкала цифрлавы ике катлы. Эчке цифрлау 0°дән 360°га кадәр 15° (шкаланың 5 өлеше) саен сәгать юлы буенча
=== Эш принцибы ===
Эшләү принцибы компасның даими магнит кыры [[Җир|Җирнең]] [[магнит кыры]] горизонталь өлеше белән үзара тәэсир итешүгә нигезләнгән. Иркен әйләнүче магнитлы ук, магнит кырының көч сызыклары буенча урнашып, күчәр тирәсендә әйләнә. Шулай итеп, ук һәрвакыт магнит кыры сызыгына параллель тора.
Җирнең магнит полюсындагы көч магнит сызыклары өслеккә перпендикуляр тора. Шуңа күрә Җирнең магнит полюслары янында (200 км тирәсендә) юнәлеш билгеләү өчен магнит компасы файдасыз<ref>{{Cite web|url=https://chrdk.ru/tech/solarsteinn|title=Как магия викингов оказалась физикой|author=Евгений Арсюхин|date=2018-08-27|publisher=Информационное телеграфное агентство России (ИТАР-ТАСС)|accessdate=2018-11-02|archiveurl=|archivedate=}}</ref>. Зуррак дистанцияләрдә [[Magnit taypılışı|географик һәм магнит полюслары координаталарының аерылып торуы төзәтмәсен]] исәпкә алырга кирәк.
Магнитлар, тимер һәм башка ферромагнит минераллары чыганаклары һәм ферромагнит материаллардан (тимердән, корычтан һ.б.) ясалган әйберләр тирәсендә магнит компасы ялгыш күрсәтүләр бирә башлый.
== Электромагнит компасы ==
== Гирокомпас ==
[[Файл:Confluencia_23_S_x_49_W_-_GPS.jpg|мини| [[GPS|NAVSTAR]] навигация системасында эшләгән электрон компасы]]
[[Файл:Kardanischer-Kompass.jpg|мини| Иске кораб компасы]]
== Буссоль ==
[[Файл:Рисунок_к_статье_«Буссоль»._Военная_энциклопедия_Сытина_(Санкт-Петербург,_1911-1915).jpg|мини| Шмалькальдер буссоле]]
== Тирә-юньдә ориентлашу ==
Компас белән офык ягына юнәлешләренә билгеләү түбәндәгечә ясала. Визир җайланмасының мушкасын шкала өлешләренең нуленә, ә компасны горизонталь торышка куялар. Аннары магнитлы ук тормозын җибәрәләр дә компасны, аның төньяк очы шкаланың нуле белән туры китереп, боралар. Аннан соң, компасның торышын үзгәртмичә, целик белән мушка аша визирлап, төньякны күрсәтү өчен кулланылган ерактагы ориентирны күреп алалар.
Офык ягына юнәлешләр үзара бәйләнгән, ә ким дигәндә берсен белсәгез, калганын билгели аласыз. [[Төньяк|Төньякка]] каршы якка, [[көньяк]], уңда - [[Көнчыгыш|көнчыгышта]], һәм сулда - [[Көнбатыш|көнбатышта булачак]] .
== Искәрмәләр ==
| |||