|
== Тарихы ==
=== Алтын Урда алдындагы дәвере ===
Күпчелек Нугай татарлары үзләренең килеп чыгышы буенча Асы дигән төрки кабиләләргә бәйлиләр, әмма Кавказ яны Нугайларында Кавказ һәм Шәрык(Якын көнчыгыш) галогруппасы бар.
=== Алтын Урда һәм Маңгыт йорт дәвере ===
[[XV гасыр]] башында Бирдебәк Идегәй Алтын Урданың Җаек елгасы янында узенә Маңгыт йорты дигән эчке олыс тези. Маңгытларның ул олыста абруйлы урын алып торганы билгеле.
[[1391 ел]]да Алтын Урда ханы [[Туктамыш хан]] гаскәрләре [[Аксак Тимер]] гаскәрләре тарафыннан тар-мар ителә, бу сугышта Туктамышның элекке әмире, соңыннан аның дошманы Идегәй дә Тимер ягында үз гаскәре белән катнаша (Туктамыш—Идегәй арасындагы көрәш мәшһүр "Идегәй" дастанында бәян ителгән). Бу җиңүдән соң Идегәй үз туган йортына, [[Нугай Урдасы|Маңгыт йортына]] — [[Идел]] белән [[Җаек]] арасындагы төбәгенә кайта һәм тарихчылар әйтүенә караганда <ref>А. Халиков, М. Сәфәргалиев.</ref>, анда, Алтын Урдадан аерылып, аерым дәүләт төзи; ул Маңгыт йорт дип атала, чөнки бу төбәк элекке Нугай җирләрендә булган һәм бу җирдәге төркиләр үзләрен нугайлылар дип атап йөрткәннәр. [[XVI гасырда]] Нугай дигән атамалары билгеле була башлый.
Бу атама соңыннан этноним булып киткән. "Нугай" сүзе Алтын Урда таркалып, берничә йортларда (Хаҗитархан, Казан, Кырым һ. б.) бүленгәч тә халык телендә кулланышта йөри: Хаҗитархан нугайлары, Кырым нугайлары ([[Кырым]]ның төньягындагы татарлар).
=== Олуг Нугай йорты дәвере ===
[[XVI гасыр|16 гасырдан]] алып Маңгыт йорты [[Нугай Урдасы|Нугай йорты]] дип атала башлыйдыр. Олуг Нугай йортының мәркәзе [[Сарайчук]] шәһәредер. Идәрәчеләрен [[би]] дип атаганнар. Олуг Нугай йортына Башкорт җирләредә ясак түләгәннәр. Шулай ук Хаҗитархан йорты Нугай йорты хакимлеге астында булганы билгеле. Сарайчук каласы Кече Җүз гаскәрләре белән җимерелә. Нугай Йорты соңыннан үзе дә башында морзалар торган берничә олысларга бүленеп китә. (Шундый нугай морзаларыннан берсе Йосыф морзаның кызы [[Сөембикә ханбикә|Сөембикә]] Казан ханы [[Җангали|Җангалинең,]] аннан соң [[Сафа-Гәрәй|Сафагәрәй]] ханның хатыны була.) Олуг Нугай йортының юкка чыгуы [[Җунгар хан Улусы]] күчмә калмыклар белән сугыштан соң Олуг Нугай Йорты халкы тарала Төньякка(Хәзерге Оренбург татарлары), Иделгә, Бухар, Хәрәзем һәм Төньяк Кавказ яны якларына.
=== Кече Нугай йорты дәвере ===
19 гасырда Рәссәй империясе гаскәрләрендә хезмәт иткән франц топографы Йоганн Бларамберг Нугай-татар халкын шулай тасфирлый Биштау Нугайлары 6 уруг тәшкил итә: Каспулат, Кыпчак, Едисан, Җәмбуйлук, [[Маңгытлар|Маңгыт]] һәм Нәүрүз оруглары. Бер өлеше күчмә, икенчелеләре җәйлаш тормыш алып баралар.
=== Төркиягә мөһәҗирлек ===
Тарихый чыганакларда нугай татарлары XVIII гасырның 80 елларда 700 меңнән артык [[Кубан елгасы]] һәм [[Кара диңгез|Кара Дингезнең]] төньякгында яшәүче Ногайларлар [[Төркия|Төркиягә]] мөһәҗирлек колалар һәм шуның белән рухи, язма([[китап]]) мәдәниятын югалталар<ref name=":0" />, әммә халыкның татар яки кавказ нугайларына кагылышы өйрәнелмәгән.
XIX гасырның 60-нчы елларында [[Төньяк Кавказ]] таулары халыклары, шул исәптән Ногайларда Төркиягә күченәләр. Бу Ногайларның һәм тау халыкларының милли фаҗигасе иде. 86 Ногай ауллары Кавминвод өлкәсеннән Төркиягә күченделәр, һәм 40 мең Ногай хәзерге Карачай-Черкессия территориясеннән киттеләр. XIX гасырның 60-нчы елларын күчерү дулкыны [[Мелитополь]] белән [[Бердянск]] арасындагы [[Сөт сулары|Сөт суларында]] Ногайларында кагылды<ref name=":0" />.
| 