Wikipedia

Tatar tele: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Төзәтмә аңлатмасы юк
Sabircan (бәхәс | кертем)
232 үзгәртергә
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 67:
}}
 
'''Tatar tele''' (''Tatarça'') – [[tatar|tatarlarnıñ]]larnıñ milli tele, [[Tatarstan|Tatarstannıñ]]nıñ däwlät tele, [[Rusiä|Rusiädä]]dä taralu buyınça ikençe tel.
 
Törki tellärneñ qıpçaq törkemenä kerä. [[Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы|UNESCO]] iğlan itkän 14 tel isemlegenä kerä. Leksika yağınnan tatar telenä iñ yaqın tel — [[başqort tele]], annarı [[Нугай теле|nuğay]], [[Каракалпак теле|qaraqalpaq]], [[Qazaq tele|qazaq]], [[Balqar tele|balqar]], [[Üzbäk tele|üzbäk]], [[Uyğır tele|uyğır]] häm [[Комык теле|qomıq]] telläre bara.
Törki tellärneñ qıpçaq törkemenä kerä. [[YUNESKO]] iğlan itkän 14 tel isemlegenä kerä.
 
== QullanılışıTelneñ taralışı ==
Tatar tele Tatarstan Cömhüriätendä, şulay uq [[Башкортстан|Başqortstan]], [[Мари Ил|Mari İle]], [[Удмуртия|Udmurtiä]], [[Mordoviä]] cömhüriätlärendä, [[Төмән|Tömän]], [[Сембер|Sember]] häm [[Сарытау|Sarıtaw]] ölkälärendä kiñ taralğan. Rusiäneñ barlıq töbäklärendä dä tatarlar yäşi, barısında da tatarça söyläşüçelär bar. Tatar telendä Rusiädä 5,3 mln. yaqın keşe söyläşä (2002. yılnıñ xalıq isäbe buyınça). Tatar tele şulay uq [[Башкортлар|başqortlar]] (524 399 meñ keşe), [[ruslar]] (136617 keşe), [[Марилар|çirmeşlär]] (42892 keşe), [[arlar]] (26242 keşe) häm [[Чуашлар|çuaşlar]] (68624 keşe) arasında da qullanıla. 2002 yılnıñ xalıq isäbe alu kürsätkänçä, Rusiä tatarlarınıñ 81%-ı tatar telen belä (5554601 keşedän 4488330 keşe, 2002 yılnıñ xalıq isäbe buyınça).
[[File:Kazan Millennium tamğa.svg|thumb|280px| ''[[Qazan]]'' – قازان süze Yaña imlä yazılışında riwäyättäge Zilant ajdahağa oxşaş.]]
 
Dönyada tatarça belgännärneñ sanı mäğlüm tügel. Bu san yaqınça 6 millionnan 8 millionğa qädär. Tatar tele Üzbäkstan, Qazaqstan, Azärbäycan, Qırğızstan, Tacikstan häm Törekmänstan illärendä taralğan. Tatarça söyläşüçelär [[Америка Кушма Штатлары|AQŞ-ta]], [[Алмания|Almaniädä]], [[Австралия|Australiädä]] häm başqa illärdä dä bar.[[File:Kazan Millennium tamğa.svg|thumb|280px| ''[[Qazan]]'' – قازان süze Yaña imlä yazılışında riwäyättäge Zilant ajdahağa oxşaş.]]
Tatarça [[Tatarstan]]da räsmi tel bulıp sanala. [[Törki tele]]neñ [[Qawqaz]]da qullanıla torğan söyläme dä tatarçağa bik yaqın, ul anda [[Qumıqça]] dip atala.
 
Tatarça [[Tatarstan]]da räsmi tel bulıp sanala. [[Төрки телләр|Törki teleneñ]] [[Qawqaz]]da qullanıla torğan söyläme dä tatarçağa bik yaqın, ul anda [[Комык теле|Qomıqça]] dip atala.
Tatar tele xalıqara qullanuda yöri torğan tel. Tatar telendä Tatarlar ğına tügel, İdel-Uralnıñ başqa [[xalıqlar]]ı da söyläşä, alar arasında: [[Başqort]], [[Çuaş]], [[Udmurt]], Çirmeş, [[Qazaq]], [[Äzäri]] h.b. xalıqlar wäkilläre. [[Urıs]]lar arasında da Tatarça söyläşüçelär bar.
 
Tatar tele xalıqara qullanuda yöri torğan tel. Tatar telendä tatarlar ğına tügel, İdel-Uralnıñ başqa [[xalıqlar]]ı da söyläşä, alar arasında: [[başqort]], [[çuaş]], [[udmurt]], çirmeş, [[Qazaqlar|qazaq]], [[Әзербайҗаннар|azäri]] h.b. xalıqlar wäkilläre. [[Urıs]]lar arasında da Tatarça söyläşüçelär bar.
== Töp cirle söylämnär ==
 
== Dialektlar ==
Tatar teleneñ şaqtıy küp söyläşü törläre bar: Qırımça, Başqortça, Seberçä häm başqalar. Bügenge fänni büleneş buyınça Başqortça häm Qırımça söylämnäre ayırım tellär dip sanala. [[Qazan]]dağı söyläşü ädäbi bulıp sanala.
 
Telneñ bilgele ber töbäktä genä taralğan tören [[Диалект|dialekt]], cirle söyläş dip atıylar. Şul töbäkkä genä xas, ğomumxalıq telenä kermägän süzlärne dialektal leksikağa kertep qarıylar. Dialektik süzlär territorial yaqtan çiklängän bulalar.
 
Tatar tele ike dialekt berämlegenä bülenä:
 
1) [[Татар теленең урта диалекты|urta]];
 
2) [[Мишәр диалекты|könbatış (mişär)]];
 
Dialektlarnıñ töp üzençäleklären fonetik tözeleş, morfologik şäkellär, sintaksik alımnar häm leksik materiallar buyınça açıqlarğa mömkin. Dialektlar söyläşlärgä bülenä. Urta dialekt, mäsälän, 12 söyläştän tora. Ädäbi telneñ nigeze itep urta dialekt alınğan. Ädäbi tel dialektlarğa zur yoğıntı yasarğa mömkin (radio, TV, matbuğat, mäğärif sisteması h.b. arqılı).
 
=== Urta dialektnıñ qayber lingvistik üzençälekläre ===
1) c-läşterü: cul, ceget.
 
2) [q], [ğ] awazlarınıñ qalın äyteleşe: qarğa, qamış;
 
3) [a] awazınıñ o-laştırıluı: ba°la°lar.
 
4) f//p küçeşe: Patıyma, färdä;
 
5) x//k küçeşe: qatın;
 
6) III. zat tartım şäkeleneñ qabatlanuı: ansısı, qaysısı;
 
7) infinitiv şäkele -mağa, -malı: barmalı.
 
=== Könbatış dialektnıñ qayber lingvistik üzençälekläre ===
1) y-läşterü: Yamali, yañı;
 
2) [a] awazınıñ açıq itep äytelüe: bala;
 
3) iren-iren [o], [ö], [u], [ü] irenläştermäw: ken, begen, ten, kıyaş, tegel;
 
4) diftonglarnı monoftonglaştıru-ber awaz bulıp äytelä: süläw, ädä, ü, bäräm, kanyar;
 
5) [q]/, [ğ] awazlarınıñ [k], [g] bulıp äytelüe yäisä töşep qaluı: kar, agats, afu, Ali, Usman.
 
== Älifba ==
Строка 179 ⟶ 215 :
|}
 
=== ÄlifbaTatar teleneñ yazu tarixı ===
Tatar tele tarixı bay bulu säbäple, üzeneñ tormış yulında yazuın berniçä tapqır almaştırğan.
 
# '''[[Orxon əlifbası|Run yazuı]]''' (VII. yözdä barlıqqa kilä). [[Азак|Azaw]], [[Себер|Seber]], [[Kavkaz|Qawkaz]] häm [[Маҗарстан|Macarstan]] cirleklärendä kiñ taralğan bula. Yazu räweşläre – törle, ämmä nigezläre – ber. Şunlıqtan törki runnar, macar runnar häm başqa tör runnar bar.
# '''Uyğır yazuı.''' [[Altın Urda|Cüçi Olısı]] çorı waqıtında xan saraylarında räsmi dokumentlar, xatlar yazğannar.
# '''[[Гарәп язуы|Ğäräp yazuı]].''' Tatarlarğa bu yazu islam dinen qabul itü belän berlektä kilä (922. yıl). Ber meñ yıldan artıq qullanıla. XIX azağında, XX başında bik zur üzgäreşlär kiçerä. Yaña imla, urta imla kilep kerä. Ğäräp yazuı sänğät däräcäsenä kütärelä. Ğäräp yazuında küpçelek matbuğat yazmaları qullanılğan, ädäbi äsärlär yazılğan.
# '''[[Latin älifbası|Latin yazuı]]'''. 1927. yılda tatarlar latin älifbasın qullana başlıylar, ul "Yañalif" dip atala. Yazuda töp prinsip – fonetik. Şulay uq bu çorda älifbağa ''ä, ö, ü, c, ñ, h'' xärefläre kertelä.
# '''[[Кириллица|Kirill yazuı]]'''. Ruslarda bu älifba xristian dine qabul itelgäç kertelä (988. yıl), 1918. yıldan birle älifbağa üzgäreşlär kermi. Tatarlar 1939-1940. yıllarda bu älifbağa küçä. Şunnan soñ tatar xalqınıñ yazuına üzgäreşlär kergäne yuq.
 
[[File:Tatar Latin Janalif Arabic 1928.png|thumb|200px|right|Tatar Latin (Jaꞑalif) älifbası häm Ğäräb imläse, 1927]]
[[File:Borongi bolgarlar Gaziz cover.jpg|thumb|200px|right|Yaña imlädä yazılğan kitap, 1924]]
 
[[File:Хальфин Азбука татарского языка 1778.pdf|thumb|200px|right|1778 yılğı tatar kitabı]]
Başta [[Иске татар әдәби теле|Törki teletelendä]]ndä yazu öçen berniçä älifba qullanılğan, alar arasında [[Төрки халыклар|Törki xalıqlarxalıqlarnıñ]]nıñ üz “[[Orxon älifbası|Urxın älifbası]]” da bar.
 
[[900]] yıllarnıñ başında qullanuğa [[Ğäräp]] älifbasına nigezlängän [[älifba]] kerä. Ozaq waqıtlar Ğäräp yazuı Tatarlar tarafınnan bernindi üzgärtüsez genä qullanılıp kilä. [[Farsı]]lar, üz telläreneñ ixtıyaclarınnan çığıp, [[Ğäräp älifbası]]na dürt xäref östilär (p, ç, j, g). äkrenläp bu xäreflärne [[Urta Aziä]] Törkiläre dä üzläşterä, soñraq alarnı [[Tatar]]lar da qabul itälär, älifbalar tarixında ul «''[[İske imlä]]''» yä isä «''İske älif''» iseme belän yörtelä. Läkin ul äle Tatar telenä, anıñ qanunnarına tulısınça cawap birä torğan älifba bulmıy. Mäsälän, Tatar telendäge «g» [[İske imlä]] älifbasında [[Гарәп теле|Ğäräp teleteleneñ]]neñ «k», Tatarnıñ «ç» Ğäräpneñ «c», häm «p» urınında «b», «ñ» Ğäräpneñ iske “nk” xärefläre arqılı belderelgän. Borınğı Tatar qulyazmalarında başqa xäreflär yärdämendä belderü oçraqları da bar.
 
19. yözneñ axırlarında Ğäräp yazuın Tatar teleneñ tulıraq yaraqlaştıru kiräklege turında xäräkät başlana. Anı berençelärdän bulıp [[Qayum Nasıyri]] ([[1825]]-[[1902]]) kütärep çığa. Bu mäsäläne ul [[1885]]. yılda [[Qazan]]da basılıp çıqqan «''änmüzäc''» kitabında şaqtí kiñ yaqtırta. Mäğrifätçe ğälim Tatar telendä un suzıq awaz buluın kürsätä, alarnı belderü öçen [[Tatar älifbası]]nda östämä xäreflär kiräklegen äytep, ul xäreflärne täqdim itä. Läkin törle säbäplär arqasında ul üzeneñ bu täqdimnären ğämälgä aşıra almıy qala.
 
Tatar imlasın kamilläşterügä zur öleş kertkän ğälimnär arasında [[Әхмәтһади Максуди|Äxmäthadi MaqsudiMaqsudiğa]]ğa ([[1864]]-[[1941]]) ayırım tuqtalıp ütärgä bula. Äxmäthadi Maqsudinıñ [[1892]]. yılda berençe tapqır dönya kürgän «''Möğällime äwwäl''» isemle älifbası ayıruça zur uñış qazana. Kitapnıñ utızdan artıq basması bar, ğömümi bastıru 1,200,000 danädän artıp kitä. [[ä.Maqsudi]]nıñMaqsudinıñ bu älifbası buyınça [[Tatar]]lar ğına tügel, [[Üzbäk]]lärÜzbäklär, [[Qazaq]]larQazaqlar, [[Qırğız]]larQırğızlar, [[Qırım Tatarları]] häm başqa [[Törki xalıqlar]] da uqu-yazu nigezlären üzläştergännär.
 
[[Äxmäthadi Maqsudi]] imla mäs'älälären tere tälqinçe bula, üzeneñ [[Йолдыз (гәҗит)|«Yoldız» gäcite]] bitlärendä imla mäs'älälären yaqtırtqan mäqälälärgä zur urın birä, “''‘imlada işetelgänçä yazu tieşle’ digän mäşhür qağidäne Tatar dönyasına kertep, armıy-talmıy taratırğa tırışa''” ( Ğ.İbrahimnıñ bäyälämäse). [[Äxmäthadi Maqsudi]] [[Гарәп язуы|Ğäräp yazuıyazuındağı]]ndağı öç suzıq awaz xäreflärenä tağın ikene (qısqa ''waw'' häm ''hai räsmiä'') östi häm däreslekläre, kitapları aşa şunı ğämälgä kertep cibärä.
 
20. yözneñ berençe yıllarında Ğäräp yazuı nigezendäge başqa Tatarça [[älifba]]lar da mäydanğa kilä. Uqu öçen däresleklär, süzleklär basılıp çığa. Ğäräp yazulı bu Tatarça älifbalarnıñ, däresleklärneñ barısın da mökämmäl dip äytep bulmıy, älbättä, läkin alar arasında uñışlı ğına tözelgännäre dä bar. Şundıylardan [[X.Zäbiri]]neñZäbirineñ «''Räsemle älifba''» ([[Qazan]], [[1910]]), [[Ğ.Nuğaybäk]]neñNuğaybäkneñ «''Başlanğıç''» wä «''Xösne xat''» ([[1911]], [[1912]]), [[Ğ.Äxmär]]neñÄxmärneñ «''Xösne xat''» ([[Qazan]], [[1911]]), [[Ğ.Alpar]]nıñAlparnıñ «''Xäref wä imlamız''» ([[Qazan]], [[1912]]) häm «''Tatar älifbası''» ([[Qazan]], [[1913]]), [[Нәҗип Думави|N.DumawiDumawinıñ]]nıñ balalarnı “ber ayda uqırğa, yazarğa öyrätä torğan” «''Möğällim''» ([[Qazan]], [[1913]]), [[X.Ğäli]]neñĞälineñ «''Döres yazu''» ([[Qazan]], [[1913]]), [[Галимҗан Ибраһимов|Ğ.İbrahimİbrahimnıñ]]nıñ «''Tatar sarıfı''» häm «''Tatar imlası''» ([[Qazan]], [[1911]], [[1914]]) isemle kitapların kürsätergä bulır ide.
 
Bu yıllarda Ğäräp yazuın tözekländerü, Tatar telenä yaqınaytu yünäläşendä başqa omtılışlar da bula, xätta ayırım proyektlar da täqdim itelä, alar da ul çorda ğämälgä aşa almıy qalalar.
Строка 200 ⟶ 244 :
=== Soñğı tarix ===
 
Latin xärefläre XIII-XIV ğasırdan uq siräk qullanuda yöri başlıy. Yazu-älifbanı üzgärtü xäräkäte 19. yözneñ axırında başlana.
 
[[1926]]. yılnıñ Fevralendä [[Baqı]]da [[Törki xalıqlarnıñ Berençe Qorıltayı]] açıla. Şul uq [[1926]] yılnıñ aprelendä [[Qazan]]da “Yaña Tatar älifbası” cämğiäte oyışa.
 
[[1927]]. yılnıñ 3. İyülendäİülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän [[Яңалиф|Jañalif]] – Tatar teleneñ räsmi älifbası itep raslana, anı ğämälgä kertü turında ber-ber artlı qararlar qabul itelä. “[[Jañalif]]”“Jañalif” [[1940]]. yılnıñ Ğinwarına qädär qullanılıp kilä. [[Jañalif]] 25 tartıqtan wä 9 suzıqtan tora ide.
 
[[1926]]. yıldan [[1939]]. yılğa tikle arada, yäğni 12-13 yıl eçendä [[Tatarstan näşriätläre|näşriätl]]ärdän 7 meñ tiräse kitap töre çığa.
 
[[Tatar]] yazuı [[1938]]-ençe yılda [[kirillitsa]]ga küçerelä häm älegäçä ul yazu räsmi qullanılışta saqlana.
 
[[1999]]. yıldan birle [[Latin älifbası]] nigezendä tözelgän [[Tatar älifbası|YañalifkYañalifkä]]ä qaytu bara häm qabul itelgän buyınça bu küçü [[2011]]. yılğa tikle tämamlanırğa tieş ide. Läkin Räsäy Yuğarı Mäxkämäse latin älifbasın däwlät tele bularaq qullanu [[2004]]. yılda tıyğan.
 
[[2012]]. yılda Tatarstan Däwlät Şurası yaña "[[Татарстанда татар телен дәүләт теле буларак куллану кануны|Tatarstanda tatar telen däwlät tele bularaq qullanu qanunı]]" qabul itä. Qanun buyınça Kirill, Latin, Ğärab älifbasın qullanu röxsät itelä.
 
Tatar İrekle Ensiklopediäse – Wikipediädä kirill häm latin älifbalarında yazuı röxsät itelä.
 
== Tärbiälänü tarixı ==
Tatar tele İdel buyı häm Ural aldı rayonnarında başqa tuğan häm şulay uq tuğan bulmağan tellär nigezendä tärbiälände. Tatar telenä mari, mordva, udmurt, ğäräp, farsı, rus telläre yoğıntısı ayıruça zur buldı.
 
Saqlanıp qalğan ädäbi mirasnıñ iñ borınğısı XIII ğasırğa qarıy. İdel buyı Bolğarı şağire [[Qol Ğäli|Qol Ğali]] yazğan «[[Кыйссаи Йосыф|Qıyssai Yosıf]]» poeması. Poema yazılğan tel üzendä bolğar häm qıpçaq telläre elementların berläşterä. [[Монгол империясе|Manğul imperiäse]] häm [[Altın Urda|Oluğ Olıs]] çorında räsmi tel bularaq İdel buyı törkiläreneñ qıpçaq tele qullanıla. Qazan xanlığı çorında [[Иске татар әдәби теле|iske tatar tele]] tärbiälänä, bu telgä ğäräp häm farsı tellärennän alınmalar xas bula.
 
== Räsmi status ==
[[Файл:Söyälmäskä.jpg|мини|Qazan metropolitenında ike däwlät telendäge yazu]]
Tatarstanda tatar tele, rus tele belän berrättän, däwlät tele bulıp sanala. Tatar telendä räsmi bularaq kirill älifbası qullanıla. Qayber tatarlar, kübesençä çit illärdä, latin häm ğäräp älifbasın da qullana. Tatarstanda tatar mäktäpläre küp. Yuğarı uqu yortlarında tatar tele fakultetları bar.
 
== MMÇ ==
Tatar telendä törle mässäqüläm mäğlümat çaraları eşli.
 
=== TV ===
Tatar telendäge TV tapşırularına kilgändä:
 
* tulısınça tatarça tapşıruçı telekanallar: TNV-Planeta, Mäydan h.b
* tapşırularınıñ 50%-ı tatar telendä: Tatarstan – Yaña Ğasır teleradiokompaniäse.
* atnasına berniçä tatarça tapşıru: Tatarstan teleradiokompaniäse, KZN telekanalı (Adımnar tapşıruı), Başqort iärçen TV-se.
 
=== Radio ===
 
: ''Töp mäqälä'': '''''[[Tatar radioları]]'''''
 
Tatar telendä şaqtıy radiolar eşli.
 
* Mäğlümati radiolar - Azatlıq radiosı, «Tatarstan radiosı» häm Törkiä awazı — Tatarça, h.b.
* Nigezendä küñel açu radioları – Tatar radiosı, Bolğar radiosı ''(elekke Yaña ğasır radiosı)'', Quray, Küñel, Qazan häm başqalar.
 
Monnan tış distälärçä rayon radioları, internet radioları bar.
 
=== Matbuğat ===
 
: ''Töp mäqälä'': '''''[[Портал:Татар матбугаты|Tatar matbuğatı]]'''''
 
1990. yıllardan birle tatar matbuğatı da şaqtıy bayıdı. Tatar telendä yözlärçä gazeta-jurnallar çığa. Alarnıñ arasında däwlät basmaları da(«Watanım Tatarstan», «Şähri Qazan», «Qazan utları»), şäxsi basmalar da bar («Bezneñ gäcit», «İrek mäydanı», «Aqçarlaq»).
 
==== Elektron matbuğat ====
 
: ''Töp mäqälä'': '''''[[Татар Интернеты|Tatar internetı]]'''''
: ''Şulay uq qarağız: [[Татар-информ|Tatar-inform]] häm [[Матбугат.ру|Matbuğat.ru]].''
 
Küpsanlı däwläti häm däwlätkä qaramağan mäğlümäti agentlıqlar tuplap torğan yañalıqlarnı İnternet çeltäre aşa Bötendönyä päräweze xezmäte nigezendä üz web-säxifälär yärdämendä taratalar.
 
== Tatarlıq ==
 
: ''Töp mäqälä'': '''''[[Татарлык|Tatarlıq]]'''''
[[2012]] yılda Tatarstan Däwlät Şurası yaña "[[Татарстанда татар телен дәүләт теле буларак куллану кануны|Tatarstanda tatar telen däwlät tele bularaq qullanu qanunı]]" qabul itä. Qanun buyınça Kirill, Latin, Ğärab älifbasın qullanu röxsät itelä.
 
Tatar tele, anıñ xäle häm anı belü däräcäse — tatarlarnıñ milli kemleklärenä qarağan mäsälälärneñ näq üzägendä.
Tatar İrekle Entsiklopediäse - Wikipediädä kirill häm latin älifbalarında yazuı röxsät itelä.
{{Цитата|Ana telebez könnän-kön çüplänä, pıçrana bara. Yäşlärebez qorama teldä söyläşä, qorama teldä yaza. Radio-TV, gazeta-jurnal kalka (rusçadan turı tärcemälär) belän tulğan. Söyläwçelär, yazuçılar hiçkem (Fännär akademiäse, Tel, ädäbiät häm sänğät institutı, Yazuçılar berlege ähelläre) belän kiñäş-tabış itmiçä, tota da yaña süz uylap taba häm şunı qullana başlıy. Şunnan yasalışı telebez qanunnarına turı kilmi torğan tamırsız süzlär barlıqqa kilä...
Ana tele sağında toru, kiñäş birü Täşkilatı qorırğa, ul Täşkilatnıñ üzeneñ matbuğatı bulırğa tieş. Efirğa, şähär qapqalarına, kibet mañğaylarına elenä torğan şiğärlärne oçraqlı keşelärgä tärcemägä birmäskä, yazmalarnı belgeçlär küzätüendä totarğa, Ana telen yaqlaw-saqlaw-saflaw ğämälen Xökümät Mäclesendä maxsus kön tärtibenä kertep qararğa|автор=[[Rabit Batulla]]}}
 
== Monı da qara ==
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Tatar_tele