Möhämmäd Ğayaz İsxaqıy: юрамалар арасында аерма

{{tɵpçektöpçek}}

'''MɵxəmmətMöxämmät ƣayazĞayaz İsxaqî''' atlı ir-bala bu dɵnyaƣadönyağa [[1878]] yılnıꞑyılnıñ [[23 fevral]] kɵneköne ƣiləcəddinĞiläcäddin atlı ber mulla ƣəiləsendəğäiläsendä kiləkilä.

[[1938]]. yıldan alıp, [[1954]]. yılƣayılğa çaqlı bulƣanbulğan unaltı yıllıq çornı qaplaƣanqaplağan waqıt eçendəeçendä ƣayazĞayaz İsxaqıynı tanıp, anı ruxıy həmhäm ictimaƣıyictimağıy yaqtan aꞑlawañlaw ɵçenöçen citərlekcitärlek zaman dip ışanam. Bu ışanıçqa tayanıp, şunı tɵƣəyentöğäyen rəweştəräweştä əytepäytep uzmaqçı bulam: ƣayazĞayaz İsxaqıy - hərhär nərsədənnärsädän elek [[Tatar xalqı]]nıꞑnıñ bɵyekböyek yazuçısı həmhäm sələtlesälätle dramaturgı bula. Bu yuƣarıyuğarı ike sıyfatqa iəiä ber keşe / humanizm belənbelän suƣarılƣansuğarılğan təqdirdətäqdirdä genəgenä məƣnəvimäğnävi icat barlıqqa kiterəkiterä ala. Humanizm-tolerans belənbelän həmhäm kileşüçənlekkileşüçänlek belənbelän cihazlanƣancihazlanğan oçraqta ƣınağına keşelek dɵnyasınadönyasına [[şəhəsərşähäsär]]lərlär tudıra ala.

ƣayazĞayaz İsxaqıy səyəsətsäyäsät səxnəsenəsäxnäsenä çıqqannan soꞑsoñ, anı ''tar-şovinist millətçemillätçe'' həmhäm ''çit millətkəmillätkä doşman'' dip atawçılar buldı. Bu isəisä çınbarlıqnı tupas rəweştəräweştä bozu bulıp tora.

[[Altın Urda]] dəwləteneꞑdäwläteneñ cəƣrəfiəcäğräfiä wəzƣiətewäzğiäte, ber-berenəberenä qapma-qarşı bulƣanbulğan dini, milli, ictimaƣıyictimağıy, səyəsisäyäsi həmhäm iqtisadi tɵşençelərnetöşençelärne oçraşu noqtası bulu səbəplesäbäple, Tatar xalqının tarixı hiç tətä şoma həmhäm tigez barmadı. MeꞑMeñ biş yɵzyöz yıllıq tarixıbız buyınça [[İdel yılƣasıyılğası]]nda bik zig-zaglı aƣışlarağışlar buldı, bik qurqınıçlı dulqınnarƣadulqınnarğa səxnəsäxnä buldı. Bu kiꞑkiñ / [[BolƣarBolğar]] dəwlətedäwläte, [[Altın Urda]], [[Qazan xanlıƣıxanlığı]] cəƣrəfiəsendəcäğräfiäsendä ike milli tɵrkemtörkem, tɵptöp tɵşençelektöşençelek küzgəküzgä çaƣıldıçağıldı:

TɵrkiTörki tamırdan Tatarlar - ber meꞑmeñ biş yɵzyöz yıldan birle; [[Slaván]] ıruƣınnanıruğınnan Urıslar - ber meꞑmeñ yɵzyöz yıldan birle ƣɵmerğömer sɵrdelərsördelär. KürengənçəKürengänçä, Tatarlar / Urıslardan dürt yɵzyöz yıl elegrəkelegräk [[İdel-Ural]] buyların yawlap yəşəpyäşäp kildelərkildelär.

Bu süzlərdənsüzlärdän son tɵptöp temabızƣatemabızğa qaytıyq əleäle. Min monda tarix dəresedärese birergəbirergä teləmimtelämim. Tik, ƣayazĞayaz İsxaqıynıꞑİsxaqıynıñ tuƣantuğan yılı [[1878]]gəgä, yɵzyöz dədä yegerme biş yıl elekke çorƣaçorğa qaytabız. Ul çorda, Urıs imperiəseimperiäse çit illərneillärne yawlap kiꞑəyepkiñäyep bara ide. Patşa [[Aleksander II]] [[1882]] yılda azatlıq taləptaläp itüçe terrorçılar tarafınnan ütereləüterelä. AnıꞑAnıñ urınına təxetkətäxetkä utırƣanutırğan [[Aleksander III]], çın məƣnədəmäğnädä ike yɵzleyözle səyəsətsäyäsät alıp bara. Tışqı dɵnyadadönyada [[FransiəFransiä]], [[AngliəAngliä]] həmhäm [[AlmaniəAlmaniä]] arasında kɵçlərköçlär tigezlegen urnaştıru yulı belənbelän, tınıçlıq kiterüçe patşa isemen qazanu uꞑışınauñışına ireşəireşä.

Şul uq tınıçlıq fəreştəsefäreştäse [[Aleksandr III]] il eçendəeçendä ƣomumğomum xalıqnıꞑxalıqnıñ 35 protsentın təşkiltäşkil itüçe mɵselmannarmöselmannar, katoliklar, protestantlar həmhäm buddistlar barısı da bergələpbergäläp Ortodoks dinendədinendä bulırƣabulırğa, [[Urıs tele]]ndəndä genəgenä sɵyləşergəsöyläşergä tieşlərtieşlär həmhäm ber patşaƣapatşağa ƣınağına qol bulırƣabulırğa məcbürlərmäcbürlär digəndigän FərmanFärman (əmerämer) çıƣaraçığara. əlbəttəÄlbättä, bu qırƣıyqırğıy qanunƣaqanunğa qarşı baş kütərülərkütärülär qabınıp kitəkitä. ənəÄnä şul dəwlətdäwlät terrorı xɵkemxökem sɵrgənsörgän mɵxittəmöxittä ƣayazĞayaz aƣaağa, mulla həmhäm uqıtuçı atası ƣiləcetdinnənĞiläcetdinnän din dəreslərendäreslären ala başlıy. TuƣızTuğız yıl buyına şul cəhənnəmcähännäm şartlarında balalıq çaƣınçağın uzdırƣanuzdırğan ƣayazĞayaz İsxaqıy, QazanƣaQazanğa kilep, urıslaştıru maqsatı belənbelän açılƣanaçılğan «uçitelskaya şkola» yəƣniyäğni uqıtuçılar məktəbenəmäktäbenä kerəkerä. Allaha şɵkerşöker, [[1894]] yılda [[Aleksandr III]] tege dɵnyaƣadönyağa küçep kitəkitä həmhäm Ortodox-[[Urıs]] bulmaƣanbulmağan barça xalıq wəkillərewäkilläre cəhənnəmnəncähännämnän qotılıp qalalar.

Şuşındıy qırƣıyqırğıy qanunnar xɵkemxökem sɵrgənsörgän ber mɵxittəmöxittä ƣayazĞayaz aƣanınağanın humanist bulıp qaluında [[İslam]] dinenen yuƣarıyuğarı əxləqiäxläqi qaƣidələreqağidäläre belənbelän/ yazuçılıq talantı, sələtesäläte mɵhimmöhim rɵlröl uynaƣanuynağan.

ƣayazĞayaz İsxaqıy [[1896]]da uqıtuçılar məktəbenmäktäben təmamlıytämamlıy həmhäm [[1900]] yılda berençe əsərenäsären yaza həmhäm [[1903]]tətä səyəsətkəsäyäsätkä kerəkerä. [[1906]]-da [[Çistay]] tɵrməsetörmäse belənbelän tanışa. Barlıq bu tiskəretiskäre bəxetsezlekbäxetsezlek küreneşlərenəküreneşlärenä qaramastan ƣayazĞayaz İsxaqıy icadi eşlərennəneşlärennän həmhäm jurnalistik belənbelän tɵrmətörmä xəyətennənxäyätennän ayırılmıy. AnıꞑAnıñ əsərlərendəäsärlärendä nadanlıqqa, yarlılıqqa, fanatizmƣafanatizmğa, ikeyɵzlelekkəikeyözlelekkä qarşı kɵrəşköräş ruxı anqıp tora. NigezdəNigezdä patşa çorında da, Sovet dəwerendədäwerendä dədä Urıs dəwlətdäwlät xalıqları Urıslar belənbelän berrəttənberrättän awırlıqqa, qıyınlıqqa duçar bulƣannarbulğannar.

ƣayazĞayaz İsxaqıynıꞑİsxaqıynıñ wafat buluına tizdəntizdän 50 yıl tula. QollıqtaƣıQollıqtağı ilenen azatlıqqa ireşüe barı tik 6 yıl ƣınağına dəwamdäwam itte. [[1988]] belənbelän [[1994]] yıllar aralıƣındaƣıaralığındağı altın dəwerdäwer / bik qısqa buldı.

[[1994]] belənbelän [[2000]] yıllar aralıƣındaƣıaralığındağı bəxetsezbäxetsez çor, [[2001]] yılda taƣıntağın da naçarlaştı. Monda ''tarix qabatlanuın iskəiskä alu'' urınlı bulır. Putin [[2002]]-dədä xakimiətnexakimiätne üz qulına ala. [[1882]] belənbelän [[2002]] yıl - oxşaşlı yıllar. [[2002]] həmhäm [[2014]] yıllar belənbelän [[1882]] həmhäm [[1894]]. QalƣanQalğan 12 yılƣayılğa sez üzegez bəyəbäyä biregez.

[[RəsemRäsem:Gayaz Isxaqi qabere ist iske.JPG|right|180px|thumb|''ƣayazĞayaz İsxaqıynıꞑİsxaqıynıñ qəbereqäbere.'' <br />Edirnekapı ziratı. YaꞑartılmaƣanYañartılmağan xəlexäle.]]

[[RəsemRäsem:M A Ishaki Idilli yanartilgan qaber may 2006.JPG|right|180px|thumb|''ƣayazĞayaz İsxaqıynıꞑİsxaqıynıñ qəbereqäbere.'' <br />Edirnekapı ziratı. YaꞑartılƣanYañartılğan xəlexäle.]]

Tarix qabatlanudan ƣibərətğibärät. [[2014]] yılda [[AwraziəAwraziä Berlege]]nənä kergənkergän:

* [[İdel-Ural]] FederasiəseFederasiäse: ([[Tatarstan]], [[Başqorstan]], [[Çuaşstan]], [[Muqşı]]-[[ErzəErzä]], [[Udmurt]], [[Çirmeş]])

* Qawqaz FederasiəseFederasiäse;

* [[Awrupa Berlege]] əƣzasıäğzası [[TɵrkiəTörkiä]], [[Qırım]], [[AzərbaycanAzärbaycan]], [[Qawqaz]].

ƣayazĞayaz İsxaqıy isəisä [[1954]] yılınıꞑyılınıñ [[22 iyül]]dədä [[Ankara]] şəhərendəşähärendä wafat bula həmhäm üz wasıyətewasıyäte buyınça İstanbuldaƣıİstanbuldağı Edirnekapı ziratında [[Yosıf Aqçura]]ƣağa yaqınraq cirdəcirdä kümeləkümelä.

== XəterXäter ==

2005 yılda QazannıꞑQazannıñ Waxitov rayonındaƣırayonındağı uramƣauramğa [[ƣayazĞayaz İsxaqıy uramı (Qazan)|ƣayazĞayaz İsxaqıy uramı]] iseme birelgənbirelgän.

: ''MəqələneMäqäläne [[BɵtendɵnyaBötendönya Tatar ligısı]]nıꞑnıñ maqtawlı rəiseräise, yazuçı həmhäm jurnalist [[Ali Akış]] əzerləgənäzerlägän.''