Кукмара районы: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
ZUFAr (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 1:
{{Административ берәмлек|Герб=Gerb-Kukmorsky-region.gif|Гимн=|Статус={{s|[[Муниципальный район]]}}|Дата=[[1930]]|Аббревиатура=|ISO=|FIPS=|Сайт=http://kukmor.tatar.ru}}
'''Кукмара районы''' ( {{Lang-tt|Кукмара районы}} ) - [[Россия Федерациясе]] [[Татарстан Республикасы]]нда урнашкан [[Татарстанның административ-территориаль бүленеше|административ-территориаль]] һәм [[муниципаль берәмлек]] ( [[муниципаль район]] ). Район Татарстан Республикасының төньяк-көнбатыш өлешендә урнашкан. [[Кукмара]] шәһәре районның административ үзәге. 2020 ел башында халык саны 51,567 кеше исәпләнә.
 
Башта бакыр рудасы эшкәртү предприятиясе янында барлыкка килгән Кукмара заводы дип аталган эшчеләр авылы булган. Соңыннан, монда металл эретү заводы эшли башлаган. 2015 елдан торак пункт территориясендә шул ук исемдәге сәнәгать паркы эшли. Кукмара авылы 2017 елда шәһәр статусын ала. 2020 елга торышлы районда шәһәр төзүче өч предприятия бар <ref name="KazanFirst">{{Cite web|url=https://kazanfirst.ru/news/384577|title=Кукмор получил статус города|date=202017-04-17|publisher=Kazan First|accessdate=2020-11-23}}</ref> <ref name="strateg">{{Cite web|url=https://kukmor.tatarstan.ru/proekt-strategiya-sotsialno-ekonomicheskogo.htm|title=Стратегия социально-экономического развития Кукморского муниципального района Республики Татарстан на 2016-2021 годы и плановый период до 2030 года|date=2019|publisher=Кукморский муниципальный район. Официальный сайт|accessdate=2020-11-22}}</ref>.
 
== География ==
Кукмара районы Көнбатыш Кама буеның төньяк-көнбатыш өлешендә, [[Нократ елгасы|Нократ елгасының]] уң ярында [[Нократ елгасы|урнашкан]], районның мәйданы 1493,1 км², гомуми мәйданның 70,4% авыл хуҗалыгы җирләре били. Төньяк-көнбатышта район Балтач, көнбатышта аның күршесе — [[Саба районы]], көньякта — Теләче һәм Мамадыш районнары, көньяк-көнчыгышта — [[Кизнер районы]] ([[Удмуртия]]), көнчыгышта — [[Нократ Аланы районы]] ([[Киров өлкәсе]]), Төньяк — [[Малмыж районы]] ([[Киров өлкәсе]]) белән чиктәш.
 
Административ үзәге — Кукмара шәһәре, шәһәр Норма елгасында урнашкан һәм [[Казан]]<nowiki/>нан төньяк-көнчыгышка таба 115 км ераклыкта ята {{Sfn|Хасанова|2014}}.
 
Район территориясе буенча агучы кече һәм урта елгалар: Любянка, Бура, [[Оштырма]] (Нократ кушылдыгы), [[Норма]] һәм Кия (Оштырма кушылдыгы). Районның урманнары катнаш зонага керә (12%), ә районның рельефы калкулыклы белән -дулкынлы тигезлек. Район территориясенең кайбер өлешләренең биеклеге диңгез өслегеннән 100 - 170 м биеклектә, аның кайбер урыннары 260 м абсолют биеклеккә кадәр җитә. Район территориясе [[Урал алды]] зонасында, дөресрәге [[Можга калкулыгы|Можга калкулыгында]] урнашкан. Бары тик [[Нократ]] елгасы буйлап үткән Киров өлкәсе белән чик кенә искәрмә булып тора. Кукмара районы климаты уртача континенталь. Озын һәм салкын кыш (-40˚ кадәр) ноябрьдә башлана һәм март башына кадәр дәвам итә. Гыйнварда уртача температура -14˚, июль + 19˚. Явым-төшем күләме елына 450 мм-дан артмый{{Sfn|Иванов|2015}}.
 
== Герб һәм флаг ==
Кукмара районының хәзерге гербы муниципаль совет карары белән 2006 елның 3 ноябрендә расланганраслана. Алтын белән каймалап алынган яшел өчтүбәле тау аллегорик рәвештә районның табигатен һәм авыл хуҗалыгы юнәлешен символлаштыра һәм шулай ук төбәкнең төп юнәлешен - металлургия җитештерүен искә төшерә. Символизм үзәгендә, аяк киеме итек сәүдә билгесе итеп сурәтләнә, бу кәсеп өлкәдә борынгы заманнардан ук билгеле. Герб өстендәге зәңгәр буй — намусны, асыл затны, рухилыкны, күк — киңлекләрен һәм су агымнарын символлаштыра. Кукмара районы байрагы соңрак, 2007 елның 26 гыйнварында раслана. Ул герб образын кабатлый һәм «Киңлеге озынлыгына 2:3 нисбәттәге, өске чиге буйлап тукыма киңлегенең 5/18 өлеше киңлегендәге күк буйга тоташкан туры почмаклы кызыл тукыма; тукыма уртасында — өстә калкулыкларның контурлары, аста башаклар белән хасил ителгән фигуралы кысада киез итекләр рәвешендә гербтан күчерелгән композиция; композиция кара контурлы яшел, соры, ак һәм сары төсләрдә башкарылган һәм аста тукыма читенә тоташа». <ref>{{Cite web|url=https://geraldika.ru/s/17494|title=Флаг Кукморского района|date=2007-01-26|publisher=Геральдика.ру|accessdate=2020-11-22}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://geraldika.ru/s/17130|title=Герб Кукморского района|date=2006-11-03|publisher=Геральдика.ру|accessdate=2020-11-22}}</ref>.
 
== Тарих ==
Юл номеры - 18:
 
=== Борынгы тарих ===
Хәзерге Кукмара районы [[XV гасыр|XV гасырдан]] [[XVIII гасыр]] башына кадәр [[Казан ханлыгы|Казан ханлыгының]] [[Арча даругасы|Арча даругасына,]] аннары шул ук исемдәге өязгә керә. Кукмара заводы [[XVII гасыр|XVII гасырда]] бакыр рудасы чыганагы буларак барлыкка килгән. Металл табуны рус осталары башлап жибәргән. [[XVIII гасыр|XVIII гасырда]] бакыр рудасына ихтыяҗ сизелерлек арта, һәм сәүдәгәр Әбсәлямов авылда завод ача. Пугачев күтәрелеше вакытында ул фетнәчеләрне корал белән тәэмин иткән, чөнки эшчеләр эш шартлары белән канәгать булмаган, һәм алар фетнәчеләрнең җиңүен теләгән. Моннан соң завод [[XIX гасыр]] башына кадәр ябылган. 1781 елдан Кукмара районының төньяк өлеше [[Нократ губернасы]] [[Малмыж өязе]]<nowiki/>нең Кошки һәм Сәрдекбаш волостьларына кергән. [[1812 елгы Ватан сугышы]] вакытында Кукмара заводы шулай ук ирекмәннәрне корал белән тәэмин иткән. 1830 елда эшчеләрнең шактый өлешен Уралга башка предприятиедә эшләү өчен алып китәләр, тиздән руда запасы бетә, завод бөтенләй юкка чыга. 1851 елда предприятие янып бетә һәм башкача төзелми. Шул ук вакытта авыл Зур Кукмара дип үзгәртелә, ә иске завод урынында савыт-саба җитештерү буенча шәхси фабрика ачыла. 1900 елда Кукмарада киез итек, һәм төрле сортлы аяк киемнәре фабрикасы эшли. Кукмара авылында яңа технологик җиһазлар белән фабрикалар үсеш алгаала: пар һәм электр машиналары кулланылганкулланыла, фабрика конторалары телефон аша сөйләшкәннәр, үз почта-телеграф станциясе булган. 1901 елда авылда земство акчасына 20 урынга исәпләнгән хастаханә ачыла {{Sfn|Кадыров|2019}}.
 
1920-1930 елларда хәзерге район территориясе [[Мамадыш районы|Мамадыш]] һәм [[Арча районы|Арча]] районнарына кергән (моңа кадәр ул [[Казан губернасы|Казан]] [[Мамадыш өязе|өлкәсенең Мамадыш районына кергән]] ). 1930 елның 10 августында [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССР]] кантоннары бетерелгәч, Кукмара районы оештырыла. 1963 елның 1 февралендә район таркатыла, һәм җирләре [[Саба районы|Саба районына]] күчерелә, ләкин 1963 елның 12 гыйнварында район хәзерге чикләрдә яңадан торгызыла{{Sfn|Иванов|2015}}.
Юл номеры - 25:
2006 - 2014 елларда районны Рауил Рахматуллин җитәкләде. Ул [[Татарстан Республикасы Дәүләт Советы|республика парламенты]] депутаты вазифасына күчә, һәм аның урынын 2015-нче елда Сергей Димитриев ала һәм 2020 <ref>{{Cite web|url=https://www.business-gazeta.ru/news/114998|title=И.о. руководителя исполкома Кукморского района РТ стал Сергей Димитриев|date=2014-09-22|publisher=Бизнес Online|accessdate=2020-11-22}}</ref> елдан җитәкче булып эшли <ref>{{Cite web|url=https://www.business-gazeta.ru/news/114998|title=И.о. руководителя исполкома Кукморского района РТ стал Сергей Димитриев|date=2014-09-22|publisher=Бизнес Online|accessdate=2020-11-22}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://realnoevremya.ru/persons/1517-rahmatullin-rauil-shaydaulatovich|title=Рахматуллин Рауиль Шайдаулатович|date=2020-08-28|publisher=Реальное время|accessdate=2020-11-22}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.business-gazeta.ru/person/1534|title=Димитриев Сергей Димитриевич|date=2020|publisher=Бизнес Online|accessdate=2020-11-18}}</ref>.
 
2016 елның ноябрендә Кукмара авылына шәһәр статусын бирү буенча референдум үткәрелдеүткәрелә. Соңгы тапкыр торак пунктны статусын үзгәртү мәсьәләсе 1985-нче елда күтәрелгән идебула, ләкин аның карары кичектерелдекичектерелелә. 2017 елның апрелендә Кукмара рәсми рәвештә Татарстан Республикасының 24 нче шәһәре булдыбула <ref name="KazanFirst">{{Cite web|url=https://kazanfirst.ru/news/384577|title=Кукмор получил статус города|date=202017-04-17|publisher=Kazan First|accessdate=2020-11-23}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.evening-kazan.ru/articles/v-tatarstane-stanet-odnim-gorodom-bolshe.html|title=В Татарстане станет одним городом больше?|date=202017-01-10|publisher=Казанские ведомости|accessdate=2020-11-18}}</ref>.
 
== Халык ==
Юл номеры - 81:
Районның тулаем территориаль продуктының якынча 44% сәнәгать секторына туры килә. Төп эшчәнлек: чуен савыт-саба, аяк киеме, төзелеш материаллары, эчемлекләр һәм азык-төлек, җиңел сәнәгать. 2020-нче елда, гыйнвар-сентябрь айларында төбәктә 3 миллиард 7 миллион сумлык районда җитештерелгән товар җибәрелде <ref name="reting">{{Cite web|url=https://mert.tatarstan.ru/reyting-munitsipalnih-obrazovaniy-v-2020-godu.htm|title=Рейтинг социально-экономического развития муниципальных районов и городских округов Республики Татарстан за январь-сентябрь 2020 года|date=2020-11-02|publisher=Министерство экономики Республики Татарстан. Официальный сайт|accessdate=2020-11-26}}</ref>. Төбәкнең иң эре сәнәгать предприятияләре — "Кукмара киез итек-киез комбинаты" ААҖ, "Кукмара металл савыт – саба ɜаводы" һәм "Кукмара тегү фабрикасы" ААҖ <ref name="tat">{{Cite web}}</ref>.
 
Төбәкнең иң зур заводларының берсе, 1967 елда авылда сәүдәгәр Семьон Эремеев-Иноземцев иске бакыр эретүче завод нигезендә ачылган, "Кукмара металл савыт – саба ɜаводыыɜаводы". Компания калын стеналы савыт-саба, шул исәптән көйми тоган (антипригарная) савыт-саба җитештерүдә махсуслаша. 2016 елда, завод җитештергән продуктлар Россия базарында җитештерелгән алюминий әйберләренең 60% тан артыгын тәшкил итте. 2017 елда заводта 800 кеше эшләдеэшли. Заводның 2018 елда табышы 2,16 миллиард сум, чиста керем - 262,2 миллион сум. Компания иң яхшы 100 "Татарстан Республикасының иң яхшы товарлары һәм хезмәтләре" исемлегенә кердекерә.
 
Кукмара киез итек-киез комбинаты Татарстан Республикасында аяк киеменең 70% җитештерә. 2014 елда предприятиянең табышы 75 миллион сум тәшкил итте.
=== Сәнәгать предприятиеләре===
* "«Кукмара киез итек-киез комбинаты"» ААҖ
* "«Кукмара тегү фабрикасы"» ААҖ
* "«Кукмара металл савыт – саба ɜавуᴛы"ɜаводы»
* "«Кукморстройкерамика"» ҖЧҖ
* «Кукмара элевaтьıpы"элевaтоpы» ААҖ
* "«Кукморстройсервис"» ААҖ
 
=== Авыл хуҗалыгы ===
[[Бәрәңге|Районда]] [[Арыш|көзге арыш]], язгы [[бодай]], [[Арпа (ыруг)|арпа]], [[Солы (ыруг)|солы]], борчак, [[бәрәңге]] үстерелә. Терлекчелекнең төп тармаклары — сөт һәм сыер ите, дуңгыз үрчетү. Авыл хуҗалыгы җирләренең гомуми мәйданы 90,565 гектар, шуның сөрү җирләре - 76,200 гектар. Зур региональ авыл хуҗалыгы предприятияләре «Вахитов» һәм "«Урал"» кооперативлары, "«Восток"» компаниясе <ref name="tat">{{Cite web}}</ref> <ref name="strateg">{{Cite web|url=https://kukmor.tatarstan.ru/proekt-strategiya-sotsialno-ekonomicheskogo.htm|title=Стратегия социально-экономического развития Кукморского муниципального района Республики Татарстан на 2016-2021 годы и плановый период до 2030 года|date=2019|publisher=Кукморский муниципальный район. Официальный сайт|accessdate=2020-11-22}}</ref>.
 
Кукмара районы сөт җитештерү буенча лидер булып санала. 2018 елда ул тәүлегенә 230 тонна сөт эшкәрттеэшкәртә, бу барлык Татарстан сөтенең 7% тәшкил иттеитә, ике елдан соң 300 тоннага җиттеҗитә, моның өчен Республика [[Рөстәм Миңнеханов|Президенты Рөстәм Минниханов]] [[«Татарстан Республикасы алдындагы казанышлар өчен» ордены|Татарстан Республикасына Мактау]] ордены [[«Татарстан Республикасы алдындагы казанышлар өчен» ордены|]] белән бүләкләде]]. Республика көненә 500 тонна сөт җитештерү планы игълан ителде.
 
2020 елдан [[Вахитов]] авылында 960 эре малга исәпләнгән мегаферма төзелә, эш өчен 460 млн.сумнан артык акча бүленгән. Проект елына 8640 тонна сөт җитештерүне планда тота. Шул ук чорда югары Күзмәс авылында 1500 баш савым сыерына исәпләнгән шундый ук хуҗалык төзелеше бара. Монда ферма төзелешенә 930 миллион сум акча бүленгән. Эшне тәмамлау 2022 елга планлаштырылган.
 
Районның тулаем авыл хуҗалыгы продукты 2020 елның гыйнвар-июнь айларында 1 миллиард 819 миллион сум тәшкил иттеитә <ref name="reting">{{Cite web|url=https://mert.tatarstan.ru/reyting-munitsipalnih-obrazovaniy-v-2020-godu.htm|title=Рейтинг социально-экономического развития муниципальных районов и городских округов Республики Татарстан за январь-сентябрь 2020 года|date=2020-11-02|publisher=Министерство экономики Республики Татарстан. Официальный сайт|accessdate=2020-11-26}}</ref>.
 
=== Инвестиция потенциалы ===
2015 елдан Кукмарда шул ук исемдәге индустриаль парк 36 гектар мәйданда эшли. Төп резидентлар - сәнәгать сегментының җитештерү предприятияләре: Расплав, Сафия, Волга, Бозкурт. Паркта ташламалар каралган - 10 елга җир һәм милек салымнарыннан азат ителә, әзер инфраструктура, юллар һәм электр энергиясе өстенлекле бәяләнә. 2026 елга район хакимияте паркта ким дигәндә 19 резидент урнаштырырга уйлый. Биредә 520 дән артык эш урыны булдырачак. Бу барлык дәрәҗәдәге бюджетларга елына 253,9 миллион сум күләмендә салым керемнәрен тәэмин итәчәк <ref>{{Cite web|url=https://www.xn----dtbhaacat8bfloi8h.xn--p1ai/sites/default/files/present-kukmor.pdf|title=Концепция промышленного парка «кукмор»|date=2016|publisher=Верное решение РФ|accessdate=2020-11-23}}</ref>. Паркның төп резиденты "Металл программалары" заводының филиалы булырга тиеш <ref>{{Cite web|url=https://www.tatar-inform.ru/news/society/24-03-2016/sergey-dimitriev-kukmor-yavlyaetsya-liderom-v-respublike-po-nadoyu-moloka-4907206|title=Сергей ДИМИТРИЕВ: «Кукмор является лидером в республике по надою молока»|date=2016-03-24|publisher=Татар-Информ|accessdate=2020-11-23}}</ref>.
 
Кукмара районында тагын өч сәнәгать мәйданы бар: "«Тигезлек"» мәйданда 1000 баш өчен кошчылык фермасы эшли, «Стройком» мәйданында такта җитештерү предприятияләре, киңәйтелгән полистирол, дивар һәм түбә сандвич панельләре эшләнә, "«Төньяк-Көнчыгыш"» мәйданын дүрт резидент били <ref>{{Cite web|url=https://kukmor.tatarstan.ru/file/Презентация%20района%20инвестиционный%20паспорт.pdf|title=Инвестиционный паспорт Кукморского муниципального района Республики Татарстан|date=2020|publisher=Официальный сайт Республики Татарстан|accessdate=2020-11-23}}</ref>...
 
Житәкчеләр фаразы буенча, 2021 елга районның төп активларына инвестицияләр күләме 4,31 миллиард сумга җитәргә тиеш <ref name="strateg">{{Cite web|url=https://kukmor.tatarstan.ru/proekt-strategiya-sotsialno-ekonomicheskogo.htm|title=Стратегия социально-экономического развития Кукморского муниципального района Республики Татарстан на 2016-2021 годы и плановый период до 2030 года|date=2019|publisher=Кукморский муниципальный район. Официальный сайт|accessdate=2020-11-22}}</ref>. 2020 елның беренче яртысында инвестицияләр күләме якынча 2 миллион сум иде <ref>{{Cite web|url=https://invest.tatarstan.ru/upload/iblock/636/analiticheskiy-obzor-1-polugodie-2020.pdf|title=Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в республике Татарстан|date=2020|publisher=Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан|accessdate=2020-11-23}}</ref>. 2020 елда, бюджет фондларын исәпкә алмаганда, төп активларга инвестицияләрнең гомуми күләме 1 миллиард 676 миллион сум тәшкил итте <ref name="reting">{{Cite web|url=https://mert.tatarstan.ru/reyting-munitsipalnih-obrazovaniy-v-2020-godu.htm|title=Рейтинг социально-экономического развития муниципальных районов и городских округов Республики Татарстан за январь-сентябрь 2020 года|date=2020-11-02|publisher=Министерство экономики Республики Татарстан. Официальный сайт|accessdate=2020-11-26}}</ref>.
 
=== Транспорт ===
Кукмара районырайонының төп магистральләре: 33Р-002 [[Киров (Киров өлкәсе)|Киров]] - [[Малмыж]] - [[Нократ Аланы] һәм аның дәвамы Нократ Аланында - Кукмара - [[Мамадыш]] ([[М7 «Идел»|М-7]] юлына чыгу), Кукмара — [[Шәмәрдән]] ([[Байлар Сабасы]], [[Теләче]], Янил, Казан) - [[Балтач]] ( [[Арча|Арчага]], Казанга). 2019 ел башында район автомобиль юлларының озынлыгы 396,164 км була. "«Мәскәү - Екатеринбург"» федераль тимер юл линиясе район аша үтә. Лубян пристанасы Нократ елгасында урнашкан. Кукмара региональ үзәге Казаннан 120 км ераклыкта урнашкан. 2016 елдан башлап, район төп урамнарның сыйдырышлыгын арттыру өстендә эшли, моның өчен 2030 елга яңа юллар һәм чишелешләр төзүне күздә тоткан концепция эшләнде {{Sfn|Иванов|2015}}.
 
== Экология ==
Район территориясендә өч табигый һәйкәл бар: "«Кукморская гора"» һәм Нурминка белән Лубянка елгалары. "«Кукмарская гора"» яки "«Яшел энҗе"» бу өлкәнең төп булып санала. Бу 92 гектар урман мәйданы, анда 40 төр кош яши, шул исәптән Татарстанның Кызыл китабындакитабыннан. 1999 елда билгеле булган археологик табылдыклар: [[Yaña taş ğasır|неолит]] Кукмара җирлеге, [[урта гасырлар]] "«Зур Кукмара"» торак пункты һәм XIII-XVIII гасырлар "«Кукмара-1"» калдыклары. Кыш көне "«Яшел энҗе"» чаңгы юлиюлы итеп файдаланыла {{Sfn|Иванов|2015}}.
 
2017 елда район активистлары зур күләмле законсыз чүплек барлыкка килү белән көрәштеләр. Чүплекне Экология һәм урманны саклау буенча Бөтенроссия Халык фронтының җәмәгать мониторингы региональ төркеме белгечләре ярдәмендә, республика Экология һәм табигый ресурслар министрлыгының Төньяк территориаль идарәсенең өлкән белгече ярдәме белән бетерелде. Чүп-чар ташлау өчен барлык полигоннарполигоннарга ерак -ерактагы [[Удмуртия|Удмурт Республикасы]] һәм [[Киров өлкәсе]] аша үтәргә туры килде, шуңа күрә Кукмара янындагы полигон законлаштырылдзаконлаштырылды <ref>{{Cite web|url=https://www.tatar-inform.ru/news/society/22-02-2017/nesanktsionirovannaya-svalka-v-kukmorskom-rayone-rt-likvidirovana-5489672|title=Несанкционированная свалка в Кукморском районе РТ ликвидирована|author=Айгуль Мутыгуллина|date=2017-02-22|publisher=Татар-Информ|accessdate=2020-11-23}}</ref>.
 
== Социаль өлкә ==
Юл номеры - 121:
2019 елның октябрь ахырына төбәктә республиканың мәдәни мирасының алты объекты бар, шул исәптән 1870-нче елларда төзелгән Родигинс пыйма фабрикасы. Үз вакытында ул фабрика Кукмарада икенче һәм губерниядә бу профильдәге предприятиеләр арасында икенче булган. 1995 елдан бирле бинада район туган якны өйрәнү музее урнашкан, анда 5000гә якын экспонат саклана, шул исәптән Кукмара бистәсе, Маскара авылы һәм Зур Кукмара каберлеге археологик казу әйберләре саклана <ref name="strateg">{{Cite web|url=https://kukmor.tatarstan.ru/proekt-strategiya-sotsialno-ekonomicheskogo.htm|title=Стратегия социально-экономического развития Кукморского муниципального района Республики Татарстан на 2016-2021 годы и плановый период до 2030 года|date=2019|publisher=Кукморский муниципальный район. Официальный сайт|accessdate=2020-11-22}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.centernasledie.ru/objects/1959/|title=Валяльная фабрика Родигиных, 1870-е гг.|date=2020|publisher=Культурное наследие Татарстана|accessdate=2020-11-23}}</ref>.
 
1929-нчы елда төзелгән Владимир Шуховның су башнясы төбәкнең популяр истәлекле урыны булып санала. Россиядәге тугыз "Шухов башнясенең" икенчесе Кукмарада<ref>{{Cite web|url=https://kazved.ru/news/my_tatarstan/23-11-2017/kukmor-so-vremen-mamontov-do-nashih-dney-4769855|title=Кукмор: со времен мамонтов до наших дней|author=Ольга Иванычева|date=2017-11-23|publisher=Казанские ведомости|accessdate=2020-11-23}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://realnoevremya.ru/articles/37797|title=Побег из города: маршруты выходного дня в Татарстане. День 8. Последний день поездки: башня Шухова и настоящее татарское гостеприимство|date=2016-07-25|publisher=Реальное время|accessdate=2020-11-23}}</ref>.
 
2020 елдан республикада Казаннан Кукморга кадәр яңа тимер юл туристик юнәлеше эшли башлады. Маршрут регионның төп предприятияләренә һәм завод бәяләре белән сату иткән кибетләргә, җирле сәнгать музеена экскурсия, Петропавловск чиркәвенә баруны үз эченә ала. Программаны эшләтеп җибәрү ТАССРның 100 еллыгына туры килде <ref>{{Cite web|url=https://www.tatar-inform.ru/news/society/17-02-2020/novyy-marshrut-dlya-turistov-chem-udivit-kukmor-v-god-100-letiya-tassr-5723258|title=Кукмор: со времен мамонтов до наших дней|author=Ольга Иванычева|date=2017-11-23|publisher=Татар-Информ|accessdate=2020-11-23}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://realnoevremya.ru/articles/165231-shoping-tur-v-kukmor-700-rubley-za-5-obektov-plyus-obed|title=Новый маршрут для туристов: чем удивит Кукмор в год 100-летия ТАССР|author=Надежда Гордеева|date=2020-02-17|publisher=Реальное время|accessdate=2020-11-23}}</ref>.
 
=== Мәгариф учреждениеләре===