РСФСР һәм Финляндия арасында Тарту тынычлык килешүе: юрамалар арасында аерма

'''РСФСР һәм Финляндия арасында Тарту тынычлык килешүе''' ({{lang-ru|Тартуский мирный договор между РСФСР и Финляндией}}, {{lang-fi|Tarton rauha}}, {{lang-sv|Fredsfördraget i Tartu}}, {{lang-fr|Traité de Tartu (russo-finlandais)}}) [[1920 ел]]ның [[14 октябрь|14 октябрендә]] [[Русия Совет Федератив Социалистик Җөмһүрияте|РСФСР]] һәм [[Финляндия]] тарафыннан [[Тарту]] шәһәрендә элеккеге Россия империясенең төньяк-көнбатышында 1918-1920 елларда беренче совет-фин сугышы һәм Финляндия гражданнар суғышысугышы тәмамлангач имзаланган килешү.

[[1920 ел]]ның 18 маенда Кызыл Армиянең бер өлеше сугышсыз Ухтага (Архангельск губернасы) керә. Фин Хөкүмәтеннән финанс һәм хәрби ярдәм алган Төньяк Карелия Дәүләте Хөкүмәте Вокнаволок авылына, совет-фин чигенәнчигеннән 30 км ераклыкка кача, аннан Финляндиягә күчеп килә.

1920 елның 8 июнендә [[Петрозаводск]] шәһәрендә [[Карелия хезмәт коммунасы]] автономиялыавтономияле өлкә берләшмәсе төзелә. Аңа Олонецк[[Олонец губернасы|Олонец]] һәм Архангельск губерналарының карелкареллар авылларыяшәгән җирлекләре кертелә: Петрозаводск шәһәре, ОлонеыкОлонец, Петрозаводск һәм ПовонецкПовонец өязләренең карел Карелия Республикасының волостьлары.

1920 елның июнендә Юхо Паасикиви Финляндия делегациясен, сәяси позициясе сизелерлек көчәйгән Совет Россиясе белән тынычлык сөйләшүләренә алып бара. Паасикиви [[рус телентеле]]н яхшы белә һәм Россия буенча белгеч буларак билгеле була. Сөйләшүләргә барганда, финнарфиннәр бердәмлектән ерак идетора һәм үзара каршылыкларны җиңә алмый. Тышкы эшләр министры Р. Холсти [[Ладога күле]] буйлап [[Онега күле]] аша [[Ак диңгез]]гә яңа чик ясарга тели, шулай итеп бөтен Көнчыгыш Карелияне Финляндиягә кушакушарга тели.Пасакиви Паасакиви фикеренчә, халык үзе теләгән территорияләрне генә кушарга кирәк булган. <ref>[http://fisechko.ru/100vel/diplomat/74.htm Юхо Кусти Паасикиви (1870—1956)]</ref>

Совет хөкүмәте исә [[Карел муентыгыныңмуентыгы]]ның бер өлешен һәм [[Фин култыгы]] утравынутрауларын алырга өметләнә.

1920 елның июлендә Кызыл Армия Көнчыгыш Карелиянең күпчелек өлешеннән фин солдатларын куып чыгара ала. Фин гаскәрләре РебольскаяРеболы һәм ПоросозерскаяПоросозеро волостларындаволостьларында гына кала.

1920 елның 14 октябрендә дүрт ай сөйләшүләрдән соң контракткакилешүгә кул куела.

Кул кую урыны: Тарту шәһәре (1920 елга кадәр - Юрьев), Вильянди ур., Эстония студентлары җәмгыяте йорты (эст.) (хәзергеEesti адрес:Üliõpilaste ТыниссониSeltsi ур.maja) (Хәзерге адрес: ТиниссониТыниссони 1 / {{Lang-et|J. Tõnissoni 1}} )

Килешү тексты рус, [https://ru.wikisource.org/wiki/fi:Tarton%20rauhansopimus фин] һәм швед телләрендә, һәрберсендә - 2 данәдә төзелә. Килешүдә Совет-Фин мөнәсәбәтләренең төрле аспектларына кагылышлы 39 мәкалә бар. Барлык текстлар да тигез була. Моннан тыш, 1920 елның 31 декабрендә ратификация грамоталары белән алмашканда, килешү текстына француз телендә язылган килешү текстына, шулай ук аңлату өчен тигез хокуклы һәм 2 нөсхәдә, имза салына. Шулай итеп, һәр як килешү текстын дүрт телдә ала — ике ил килешүендә дөнья дипломатик тарихында бердәнбер очрак <ref>''Похлёбкин В. В.'' [http://www.kirjazh.spb.ru/biblio/pohleb1/pohleb2.htm Советско-финская война 1918—1920 гг.]</ref> .

Килешү [[Бөтенрусия Үзәк Башкарма Комитеты]] тарафыннан 1920 елның 23 октябрендә ратификацияләнаратификацияләнә. Финляндия парламенты 1920 елның 1 декабрендә килешүне хуплый һәм 1920 елның 11 декабрендә Финляндия Президенты Каарло Стольберг килешүне хуплыйратификацияли. Шул ук елның декабрендә Финляндия [[Милләтләр Лигасы]] әгъзасы була, аны Совет Россиясе җиңүче илләрнең гаилә клубы дип саный.

Килешүгә кул кую белән өч еллыкөчьеллык сугыш һәм Совет Россиясенең кайбер чик буе волостьларын Финляндия тарафыннан оккупацияләү тәмамлана. Килешүдә яңа совет-фин дәүләт чиге билгеләнә һәм ФинляндияФинляндиягә файдасынабирелгән җир участокларыкишәрлекләре билгеләнә. Фин делегациясе җитәкчесе ПасикивиПаасикиви соңыннан килешү нәтиҗәсендә алынган чик Финляндия өчен бик яхшы булуын таный<ref>«Suomi kautta aikojen» 1992.стр.387 ISBN 951-8933-60-X </ref> ...

Килешүдә билгеләнгән чик 1940 елга кадәр саклана, [[Совет-фин сугышы (1939-1940)|1939-1940 елларда СССР һәм Финляндия арасында совет-фин сугышы]] нәтиҗәләре буенча Мәскәү тынычлык килешүенә кул куела һәм СССР файдасына берничә җир ташламасы тәэмин ителә.

== КонтракткаКилешүгә кул кую нәтиҗәләре ==

[[Файл:Treaty-of-Tartu.png|уңда|мини|445x445пкс| Килешү нигезендә Петсамо порты ( Печенга, [[кызыл төстәтөс]]тә күрсәтелгән) Финляндиягә китә, һәм Финляндия Карелия территориясендә территориаль дәгъвалардан баш тарта ([[яшел төс]] белән күрсәтелгән).]]

* Финляндия бер ел эчендә [[Карел муентыгы|Карелия муентыгында]] Ино һәм ПумоланыПумола Фортларныфортларын юкка чыгарырга йөкләмә ала.

* Ике як та Ладога күлендә һәм аңа коючы елгаларда һәм каналларда 100 тоннадан артык булмаган хәрби суднолар һәм калибрлыкалибры 47 мм артмаган артиллериягә ия була ала.

* РСФСР Ладога күленең көньяк өлешендә һәм әйләнмәәйләнеп үтүче канал буенча хәрби судноларны үз эчке суларына үткәрергә хокуклы була.

* ТынычХәрби йөкләнгәнбулмаган Финйөк төягән фин сәүдә корабларына ФинляндияФин култыгыннан [[Нева|Нева елгасы]] буйлап Ладога күленә һәм кирегә керү хокукы бирелә.

Финляндия өчен Тарту килешүе Россия һәм Швеция арасында 1809 елгы Фридрихсгам тыныч килешүенең гамәленкөчен юкка чыгара, аның буенча Финляндия Россия империясе составына керәкергән булган.