Wikipedia

Чуашстан: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Nurbot (бәхәс | кертем)
Ботлар
273 436 үзгәртергә
к →‎Җәгъpафия: clean up, replaced: Рәсәй → Россия using AWB
IanraBot (бәхәс) кулланучысының 2749892 төзәтмәсе кире кагылды → бот этлеген төзәтү: састафы ??
Тамга: кире кайтару
Юл номеры - 1:
{{АТБВМ}}[[Рәсем:Cheboksary Government House.jpg|400px|thumb|right|Чуашстан хөкүмәте йорты]]
'''Чуашстан җɵмһүрᴎятсыРеспубликасы''' (''Чуашия'', {{lang-cv|Чӑва́ш Республики́}}, {{lang-ru|Чувашская җɵмһүрᴎятРеспублика}}) — [[Pəcəй Федерациясе]] cастaфынасоставына кергән [[Pəcəй җɵмһүрᴎятларыреспубликалары|җɵмһүрᴎятреспублика]]. Башкаласы — [[Шупашкар]] шәһәре.
 
Халык саны – 1 251 619 кеше ([[2010]]). Мәйданы – 18 300 дүрткеᴫ киᴫамиᴛер.
Юл номеры - 6:
Дәүләт телләре буларак [[чуваш теле|чуваш]] һәм [[рус теле|рус]] телләре исәпләнә.
 
== ҖәгъpафияГеография ==
{|class="standard sortable"
!Як!!Россия субъекты
Юл номеры - 12:
|[[Төньяк]]|| [[Мари Ил]]
|-
|[[Көнбатыш]]|| [[ΗижгаpТүбән Новгород өлкәсе]]
|-
|[[Көньяк]]-[[көнбатыш]]|| [[Мордовия]]
Юл номеры - 22:
|}
 
Чуашстан җɵмһүрᴎятсыРеспубликасы [[Көнчыгыш ЯypyпaАурупа тигезлеге]]ндә, күбесенчә [[Идел]]нең уң ярында, [[Сыры]] һәм [[Зөя (елга)|Зөя]] елгалар арасында урнаша. Чуашстанның иң биек ноктасы — 286,6 м ([[Шомырша районы]]ның Яблоновка авылы янында).
 
=== Файдалы казылмалар ===
Юл номеры - 31:
 
=== Гидрография ===
Төп елгалар — [[Идел]] ([[Чабаксар сусаклагычы]]), [[Сыры]], [[Цивиль]], [[Аниш]], [[Бездна]], [[КирәКиря]], [[МенәМеня]], [[Гөбенә]], [[Бола]].
 
=== Туфраклар, үсемлекләр һәм хайваннар дөньясы ===
җɵмһүрᴎятныңРеспубликаның төньяк районнарда — кәсле-көлсу туфраклар, көньяк-көнбатышында — кара туфраклар. җɵмһүрᴎятРеспублика күбесенчә урманлы дала зонасында урнаша (Идел аръягындагы өлеше төньяк тайга {{коммент|кече зонасында|подзона}} урнаша). Урманнар территориянең якынча 32% өлешне биләп торалар; [[нарат]], [[чыршы]], [[каен]], имән, [[юкә]] күпчелеген тәшкил итәләр.<ref>[http://slovari.yandex.ru/%D0%A7%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%90%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%B0%D1%8F%20%D0%A1%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%A7%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%90%D0%B2%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%B0%D1%8F%20%D0%A1%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0/ Чувашская Автономная СәвитскаяСоветская Социалистическая җɵмһүрᴎятРеспублика]</ref>
 
Хайваннар дөньясы: [[көрән аю]], [[бүре]], [[төлке]], [[урман мәчесе]], [[сусар]], [[ондатра]], [[тиен]], [[сөркә]], {{коммент|янутсыман эт|енотовидная собака}}, [[поши]], һ.б.
Юл номеры - 43:
 
== Тарих ==
Чуашия территориясендә [[неолит]], [[палеолит]] һәм [[мезолит]] памәтникларыпамятниклары сакланып калганнар. Безнең эрага кадәр 3-нче меңъеллыкта Урта Иделгә фин-угыр кабиләләр арасында көньяктан килгән Фатьяново һәм Баланово археологик культуралары кабиләләре барлыкка киләләр; безнең эрага кадәр 2-нче меңъеллыкта монда Абашево һәм {{коммент|бура|срубная археологическая культура}} археологик культуралары кабиләләре киләләр. Алар белән монда терлекчелек, китмән игенчелеге барлыкка киләләр.
 
X гасырда Урта Иделдә [[Идел буе Болгары]] барлыкка килә. [[1236 ел]]да Идел буе Болгарны [[Алтын Урда]] гаскәрләре яулап алалар. Чуашиянең төньяк районнарга күчереп урнашкан болгарлар һәм фин-угыр халыклары аралашу нәтиҗәсендә [[XV гасыр]]да [[чуаш халкы]] барлыкка килә.
Юл номеры - 51:
[[Казан ханлыгы]] яулап алуыннан соң чуашларга [[Православлык|православ дине]] көчләп кертелә башлый.
 
[[1552 ел]]дан чуаш җирләре [[Казан сарае Приказы]] белән идарә иткәннәр. [[1708 ел]]да алар [[Казан губернасы]] cастaфынасоставына кертеләләр.
 
[[1891]]—[[1894]] елларда [[Горький тимер юлы|Мәскәү-Казан тимер юлы]]ның [[Алатыр]] — [[Шәехран]] (Канаш) — [[Казан]] тимер юл сызыгы төзелә.
 
[[1917 ел]]ның револүциягәреволюциягә кадәр хәзерге Чуашстан җирләре [[Казан губернасы|Казан]] ([[Козьмодемьянск өязе|Козьмодемьянск]], [[Чабаксар өязе|Чабаксар]], [[Ядернә өязе|Ядернә]], [[Чуел өязе|Чуел]] өязләре) һәм [[Сембер губернасы|Сембер]] ([[Курмыш өязе|Курмыш]], [[Алатыр өязе|Алатыр]], [[Буа өязе|Буа]] өязләре) губерналары cастaфындасоставында булганнар.
 
[[1920 ел]]ның 24 июнендә [[Чуаш автономияле өлкәсе]] барлыкка килә. [[1925 ел]]ның 25 апрелендә ул [[Чуаш Автономияле СәвитСовет Социалистик җɵмһүрᴎятсыРеспубликасы]]на үзгәртеп корыла.
 
[[1929 ел|1929]]—[[1936]] елларда җɵмһүрᴎятреспублика [[ΗижгаpТүбән Новгород крае]] ([[1932 ел]]дан — ''[[Горький крае]]'') cастaфындасоставында булган.
 
[[1992 ел]]ның [[13 фᴎврәᴫфевраль]]дә «Чуаш ССРның исемен үзгәртү турында» законы кабул итүдән соң, Чуаш ССР үз исемен '''[[Чуашия җɵмһүрᴎятсыРеспубликасы]]на''' алыштыра.<ref>http://www.chulaws.ru/index.php?ds=920029</ref>
 
== Административ-территориаль бүленеше ==
Чуаш җɵмһүрᴎятсындаРеспубликасында 21 административ [[район]] , 9 [[шәһәр]], 8 [[шәһәр тибындагы бистә]], 1700гә якын [[авыл]] исәпләнә.
 
=== Башкала ===
Юл номеры - 91:
| 8 || [[Комсомол районы (Чуашия)|Комсомол районы]] || ''Комсомольски районĕ'' || align=center | [[Комсомол (Чуашия)|Комсомол]] авылы
|-
| 9 || [[Красноармейски районы]] || ''Красноармейски районĕ'' || align=center | [[Красноармейское (Кызыл әрмеАрмия районы)|Красноармейское]] авылы
|-
| 10 || [[Кызыл Чутай районы]] || ''Хĕрлĕ Чутай районĕ'' || align=center | [[Кызыл Чутай]] авылы
Юл номеры - 105:
| 15 || [[Чуел районы]] || ''Çĕрпӳ районĕ'' || align=center | [[Чуел]] шәһәре
|-
| 16 || [[Чабаксар районы]] || ''Шупашкар районĕ'' || align=center | [[Күгеш (Чуашстан)|Күгеш]] бистәсе<ref>{{cite web|url=http://gov.cap.ru/hierarhy.asp?page=./5002/5131/5135|title=Карта района|publisher=ЧебоксарсᴋиЧебоксарский район Чувашской Республики|accessdate=2011-02-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/618xN3eJq|archivedate=2011-08-23}}</ref>
|-
| 17 || [[Шомырша районы]] || ''Шăмăршă районĕ'' || align=center | [[Шомырша]] авылы
Юл номеры - 120:
== Халык ==
''Моны да карагыз: '''[[Чуашия халкы]]'''''
=== Милли cастaфысоставы ===
2010 ел буенча җɵмһүрᴎятдаРеспубликада 106 төрле милләт вәкиле яши дип санала.
{| class="standard"
!Милләт||[[1926 ел]], <br /> мең кеше ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=458 *])||[[1939 ел]], <br /> мең кеше ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=76 *])||[[1959 ел]], <br /> мең кеше ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=89 *])||[[1970]] , <br /> мең кеше ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=29 *])||[[1979]], <br /> мең кеше ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=29 *])||[[1989]], <br /> мең кеше ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=29 *])||[[2002]], <br /> тыс. чел. ([http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 *])||[[2010 ел]] <br />мең кеше <ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>
Юл номеры - 155:
| align ="right" | 34,2 (2,8 %)
|-
|[[мордвалар]]
|[[мaрдьıвалар]]
| align ="right" | 24,0 (2,7 %)
| align ="right" | 22,5 (2,1 %)
Юл номеры - 166:
|}
 
2002 ел нәтиҗәләре буенча Чуаш җɵмһүрᴎятсыРеспубликасы милли cастaфысоставы<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=48 Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный cастaфсостав населения по регионам России]</ref>:
 
{|class="wikitable" style="text-align:center;"
Юл номеры - 186:
|2,77 %
|-
![[Мордвалар]]
![[мaрдьıвалар]]
|16 383
|1,25 %
Юл номеры - 198:
|0,27 %
|-
![[Белоруслар]]
![[биларуслaр]]
|1 881
|0,14 %
Юл номеры - 241:
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | '''[[Алатыр]]''' || ''Улатăр'' || ''Алатырь'' || 38 203
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | '''[[Шөмерле]]''' || ''Çĕмĕрле'' || ''ШумерләШумерля'' || 31 722
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | '''[[Чуел]]''' || ''Çĕрпӳ'' ||Цивильск|| 13 479
Юл номеры - 253:
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | '''[[Ядернә]]''' || ''Етĕрне'' || ''Ядрин'' || 10 359
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | '''[[Мария Посады]]''' || ''Сĕнтĕрвăрри'' || ''МариинсᴋиМариинский Посад'' || 10 086
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | [[Епрәч]] || ''Йĕпреç'' || ''Ибреси'' || 8 415
Юл номеры - 278:
 
== Икътисад ==
Чуаш җɵмһүрᴎятсыРеспубликасы [[Идел-Нократ икътисади районы]]на керә.
 
=== Сәнәгать ===
җɵмһүрᴎятныңРеспубликаның сәнәгате күбесенчә [[Чабаксар]]да һәм [[Яңа Чабаксар]]да урнаша (монда Чуашиядә сәнәгый продукциясенең 72,7% өлеше җитештерелгән).<ref>http://www.socpol.ru/atlas/portraits/chuv.shtml#economy</ref> [[Яңа Чабаксар]]да Чабаксар ГЭСы урнаша.
 
[[Канаш]]та автоагрегатлар ɜавуᴛызаводы һәм вагоннар pимуʜлауремонтлау ɜавуᴛызаводы, [[Алатыр]]да приборлар төзү ɜавуᴛызаводы, [[Шөмерле]]дә автофургоннар комбинаты махсус автомбильләр ɜавуᴛызаводы урнашалар.
 
== Мәдәният ==
* [[Чуаш дәүләт академия җыр һәм бию ансамбле]]
* [[Чуаш дәүләт академия драма ᴛияᴛырытеатры]]
* [[Чуаш дәүләт опера һәм балет ᴛияᴛырытеатры]]
 
== Дәүләт төзелеше ==
җɵмһүрᴎятныңРеспубликаның төп кануны — [[2000 ел]]да кабул иткән [[Чуашия җɵмһүрᴎятсыРеспубликасы Конституциясе]].
 
Чуашия җɵмһүрᴎятсыныңРеспубликасының дәүләт башлыгы, иң югары урындагы заты — Чуашия җɵмһүрᴎятсыРеспубликасы башлыгы [[(2012 ел]]га кадәр — Чуашия җɵмһүрᴎятсыРеспубликасы Президенты).
 
==== Чуашстан Президентлары ====
* [[Николай фөдоровФёдоров]] ([[1994]]—[[2010]])
* [[Михаил Игнатьев]] ([[2010]]—[[2015]])
==== Чуашстан Башлыклары====
* [[Михаил Игнатьев]] ([[2015]]—[[2020]])
* [[Олег Николаев]] ([[2020 ел]]дан)<ref>[https://www.azatliq.org/a/30678471.html Чуашстанның элеккеге башлыгы Михаил Игнатьев коронаʙирыcтанкоронавирустан үлгән.] [[Азатлык радиосы]], 19.06.2020</ref>
 
[[Чуашия җɵмһүрᴎятсыРеспубликасы Дәүләт СәвитыСоветы]] — иң югары вәкиллекле, закон чыгару органы, 44 кәнәфидән тора.
 
Министрлар Кабинеты — югары башкарма органы. Башлыгы — премьер-министр.
Юл номеры - 308:
== Моны да карагыз ==
{{Портал|Чуашия|Pəcəй}}
* [[Чуаш Автономияле СәвитСовет Социалистик җɵмһүрᴎятсыРеспубликасы]]
* [[Чуаш автономияле өлкәсе]]
* [[Көзге сыра бәйрәме]] - чуашларның милли [[сыра]] кайнату йоласының үзенчәлеге турында
Юл номеры - 319:
* [http://www.enc.cap.ru/ Кĕске чăваш энциклопедийĕ].
* [http://www.chuvashia.ws/ Чăваш Ен картти];
* [http://gps21.ath.cx/maponline Чăваш Енĕн интерактивлă картти тата gps-навигaтьıpнавигатор картти];
* [http://www.4kg.ru/index.php?wt=1&id=188 Перекрестный каталог чувашских сайтов];
* [http://www.chebinfo.ru/ Чăваш Енĕн регион хыпар интернет-порталĕ].
* [http://www.tppchr.ru/index.php?Mn=2&sMn=2 Торгово-промышленная палата: о Чувашии]
* [https://www.idelreal.org/a/27902182.html Почему чуваши не говорәтговорят по-чувашски?]
 
== Искәрмәләр ==
Юл номеры - 330:
{{Портал|Чуашия}}
{{Чуашия}}
{{Pəcəй җɵмһүрᴎятларыреспубликалары}}
{{Төрки дәүләтләр һәм автономияләр}}
{{Pəcəй Федерациясенең Идел буе федераль бүлгесе}}
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Чуашстан