Һарун Таҗиев: юрамалар арасында аерма

| туу җире = {{Туу җире|Варшава губернасы|ПольшадаΠүлшәда}}, [[Варшау]]

Һарун Сабир улы Таҗиев (Дашкин) [[1914 ел]]ның [[11 май|11 маенда]] [[ПольшаΠүлшә]]да (ул вакытта ПольшаныңΠүлшәның бер өлеше [[Русия империясе]] составындаcастaфында була) туа. Һарун Таҗиев 1921 елда әнисе белән [[БельгияБᴎлгиᴙ]]гә күчеп китә.

Һарун Таҗиев хезмәт юлын инженермɵһәʜдис-агроном буларак башлый, аннан геолог һәм тауларны өйрәнүче инженермɵһәʜдис булып хезмәт итә. Нәтиҗәдә, кыр тикшеренүләренең өлгесен вулканологиягә күчереп, әлеге фәндә чын яңарыш ясый. Һарун Таҗиев, кайнап торган вулкан авызында эзләнүләр алып бару – ачышка омтылган һәр вулканологның ту­рыдан-туры вазифасы, дип исәпләгән. Чөнки аңа кадәр вулканнарны билгеле бер ераклыкта гына өйрәнгәннәр.

Аның җитәкчелегендә һәм катнашында 1940-1992 елларда төшерелгән фильмнар циклы дөньякүләм танылу алды. Экспедиция материалларыннан Һарун Таҗиев 48 кыска һәм тулы метражлы фильм ясаган, 34 китап, төрле фәнни мәкаләләр, монографияләр язган. Аның «Ут эчендәге кратер», «Вулканнар», «Иблис белән күрешү», «Күкерт исе», «Җир калтыраганда», «Су һәм ялкын» кебек фәнни китаплары рус теленә дә тәрҗемә ителгән. Әлеге фильмнар җир турындагы фәнгә (геология, вулканология hәм тектоника) багышланган. «Иблис белән күрешү» исемле фильм телевизорлар каршына, мәсәлән, ФранциянеңФpaнcанең генә түгел, ә дөньяның күп илләрендә яшәүче миллионлаган тамашачыны җыя торган булган.

Галимнең актив вулканнар куенында алып барган мавыктыргыч аңлатмалары тәэсирендә укучы һәм тамашачыларда җирнең ошбу бөек серле халәтендә катнашу хисе барлыкка килә. Таҗиевнең вулканнар эшчәнлеге – җирнең кыяфәтен үзгәртә торган геологик күренеш, вулкан газларының океаннар барлыкка килүдәге гадәттән тыш әһәмияте, аларның атмосферадагы, җирдәге һәм су астындагы яшәешкә тәэсире һәм эволюциясеэволүциясе турындагы ышанычлы фәнни мәгълүматлары бүгенге вулканологиянең нигезен тәшкил итә.

Таҗиевның һәрвакыт үз гражданлык позициясе була. Башта ул – [[БельгияБᴎлгиᴙ]]дә [[ГитлерҺитлep]] басып алуларына каршы хәрәкәттә яшерен эш алып баручы, шартлатучы. Соңыннан – [[Франсуа Миттеран]] хөкүмәтендә табигать һәлакәтләрен кисәтү буенча җаваплы дәүләт сәркатибе. Өстәвенә, ул әле яхшы [[спортчы]] да, [[альпинист]], [[спелеолог]], [[регби]] һәм [[футболаᴙк тyбы]] остасы буларак та билгеле.

Һарун Таҗиевның улы [[Фредерик Лавашри]] китабында әтисенең 1936 елда [[Берлин]]да узачак җәйге Олимпия уеннарында БельгияБᴎлгиᴙ университетыүнивирcиᴛиᴛе исеменнән катнашырга чакырылганлыгы турында яза. Ләкин ул үзенең һәм, шул исәптән, коммунистик фикерле әнисенең сәяси карашлары аркасында, бу чакырудан баш тарта. Ничек инде ГитлерҺитлep иленә барасың?! Фредерик Лавашри фикеренчә, аның әтисе вулкан бомбалары яңгыры һәм вулкан газлары атмосферасында, яшәү белән үлем чигендә бик зур ачышлар ясаган. Бүгенге көндә [[ЮНЕСКОның Бөтендөнья мирасы]] исемлегенә кергән, һәрдаим янып торган [[Этна вулканы]] – аның лабораторияләренеңлаборaтьıpияләренең берсе булган. Фредерик Лавашри әтисенең фәнни мирасы әле өйрәнелеп бетмәгән һәм тагын бер кат дөньяви танылуга лаек, дип исәпли.

Әмма мәшһүрлек өчен актив граждан булу, зур [[галим]], [[язучы]], документаль киноᴋᴎнa остасы һәм талантлы спортчы булу гына да җитмидер, күрәсең. [[Французфpанcыз]]ларның аерым хөрмәт-яра туларын казану өчен харизмалы, сөйкемле сөякле, үзенчәлекле кеше булу да зарур. Һарун Таҗиевның данын [[ФранцияФpaнcа]]дәге бары бер-ике галим даны белән генә чагыштырып булыр иде. Алар: танылган галим, океанолог [[Жак-Ив Кусто]] һәм фәкыйрьләр өчен «Эммаюс» фондын булдырган аббат Пьер. Бер чорда яшәгән һәм эшләгән әлеге өч шәхес күп еллар дәвамында ФранциянеңФpaнcанең мәшһүр кешеләре исемлегеннән (илле кешедән торган исемлек) төшми. Аларның икесе: [[Жак-Ив Кусто]] һәм [[аббат Пьер]] – төп французларфpанcызлар.

1953 елда, ФранциядәФpaнcадә урнашып, 1971 елда французфpанcыз гражданлыгына ия була.

Һарун Таҗиев [[1998 ел]]ның [[2 февральфᴎврәᴫ|2 февралендә]] [[Париж]]да вафат була, [[Пасси]] зиратында җирләнгән.

Һарун Таҗиевның чыгышы [[татар морзалары]] нәселенә барып тоташа. Бөек вулканологның Ташкәнттә яшәүче туганнары хәбәр итүенчә, Сабир Таҗиев чыгышы белән борынгы Дашкиннар нәселеннән (нәсел җебе 400 елдан артыкка сузыла). Элек морзалар үзләренә беркетелгән җирләр хисабына патша хезмәтен үтәргә тиеш булган. Шул хезмәттән качу максатыннан, Сәйфетдин һәм Шәмсетдин Дашкиннар [[ПензаΠинзə өлкәсе]]нең [[Краснослободск өязе]]нең [[Дашка]] авылыннан Урта Азиягә күчеп килә.

Сабир Таҗиевның хатыны Зенита Клуптның да [[ПольшаΠүлшә татарлары|ПольшаΠүлшә татары]] булуы ихтимал. Беренчедән, әтисенең исеме Ильяс (бу БельгияБᴎлгиᴙ документларында дәлилләнгән). Һарун улының мәгълүматларына караганда, Ильясның апасы Лола, ә Зенитаның сеңлесе Асия исемле булган. Бу исемнәр – шул чордагы гадәти татар исемнәре. Зенита документларының берсендә әтисенең [[ПольшаΠүлшә]]да туганлыгы турында әйтелә. Сабир үзе дә хатынына Бибизәйнәп дип дәшә торган булган.

Икенчедән, әдәбиятчы [[Зинаида Шаховская]] үзенең «Набоковны эзләгәндә» дип аталган мәкаләсендә болай дип яза: «...шигырьләрне тәрҗемә итүдә Роберт Вивье һәм аның хатыныннан башка (танылган вулканолог Һарун Таҗиевның әнисе) БельгияБᴎлгиᴙ шагыйрьләре һәм ике рус – В. һәм мин тырыштык». Әлеге өзектән Һарун Таҗиевның әнисе ФранциядәФpaнcадә икенче тапкыр иргә чыкканлыгы аңлашыла.

* [http://www.caravanarba.org/index.php/tt/tt-tatarstan/tt-personalites/100-tt-tazieff Вулканолог Гарун Тазиевның 100 еллыгы уңаеннан (ФранциянеңФpaнcанең иң танылган татары)] {{ref-tt}}