Әбрар Кәримуллин: юрамалар арасында аерма

'''Әбрар Гыйбадулла улы Кәримуллин''' — [[Татарлар|татар]] галиме, милли хәрәкәт әгъзасы, китап белгече, библиограф, филология фәннәре докторыдyктыpы, [[Татарстан Фәннәр академиясе]]нең хакыйкый әгъзасы, [[ТАССРныңTaᴛapcтaн Aʙᴛoнoмияле Cәвᴎт Caᴛсиялисᴫар Җɵᴍhүриᴙтенең атказанган фән эшлеклесе]], [[Татарстан Республикасыныңҗɵмһүрᴎятсының Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт бүләге]] лауреаты, Кол Гали исемендәге халыкара бүләк лауреаты.

Булачак татар академигының белем юлындагы беренче адымнары туган авылында бер класслы мәктәптә башлана. Беренче сыйныфны тәмамлаганнан соң, аңа 4 чакрымдагы Ике Басу Арташ, бишенче сыйныфтан 9 чакрымдагы Татар Икшермәсе мәктәбендә укырга туры килә. Урта белемне ул [[1941 ел]]да [[Саба]] урта мәктәбендә алып чыга. Колхозда тракторист ярдәмчесе булып эшкә керешүгә, сугыш башлана. Аның педагогия институтына укырга керү, географияҖәгъpафия укытучысы булу турындагы хыяллары чәлпәрәмә килә. Ә.Кәримуллин башта Нырты шифаханәсендә бухгалтер, соңыннан Олы Арташ авылында башлангыч мәктәп укытучысы булып эшли.

[[1943 ел]]ның [[7 гыйнвар]]ында ул [[Кызыл Армияәрме]]гә чакырыла. Хәрби курсант училищесынучилишчесын тәмамлагач, миномет наводчигы сыйфатында фронтка җибәрелә. [[Курск дугасы]]ндагы сугышларда, [[Украина]]ны, [[Венгрия]]не, [[Чехословакия]]не, [[Румыния]]не азат итүдә катнаша. Аннары [[Ерак Көнчыгыш]]ка япон милитаристларына каршы сугышка җибәрелә. [[Монголия]], [[Кытай]]дагы үлем далаларын, Хинган тауларын кичә. Өч тапкыр яраланган, контузия алган егет [[1947 ел]]да гына туган авылына кайта.

Җиде елга сузылган тәнәфестән соң белемен күтәрү теләге Ә.Кәримуллинны [[Казан үнивирситите|Казан университетыүнивирcиᴛиᴛе]]ның татар теле һәм әдәбияты бүлегенә алып килә. Сугыш гарасатын тыныч тормыш михнәте алыштыра. Укыган чакта үзен матди яктан тәэмин итү өчен аңа тимер юлда һәм елга порты причалларында йөк ташырга, урам җыештырырга, кешеләргә утын кисәргә, ә җәен төзелештә эшләргә, урман кисәргә туры килә.

[[1953 ел]]да Әбрар Кәримуллин университетныүнивирcиᴛиᴛны тәмамлап, Казан дәүләт университетыныңүнивирcиᴛиᴛеның Фәнни китапханәсендә эшли башлый. Анда Ә.Кәримуллин унбер елдан артык эшли — китапханәчедән алып директорныңдириκтьıрның фәнни эшләр буенча урынбасары дәрәҗәсенә кадәр күтәрелә.

Университетүнивирcиᴛиᴛ китапханәсендә эшли башлаган яшь белгечкә китап тарихын өйрәнергә туры килә. Дөнья халыкларының һәм татар халкының язма мәдәнияте, китап байлыгы белән күбрәк таныша барган саен ул үзе укып чыккан университетүнивирcиᴛиᴛ курсларында бу елларда татар халкының тарихы, мәдәнияте, әдәбияты, матбага эше, сәяси фикере, аның Рәсәй һәм дөнья тарихындагы урыны хакындагы белемнәренең дөреслеккә туры килмәгәненә төшенә.

Татар язуында ике тапкыр хәреф алышыну гарәп язулы материалның күпләп юкка чыгуына китергән. Әмма аның төрле юллар белән исән калып, китапханә фондына килеп кергән кадәресе дә яшь белгечне шаккаттыра. Монда йөзәр мең татар китабы саклана икән ләбаса! Ә алар киң катлам укучыларга гына түгел, хәтта студентлар һәм укытучыларга да мәгълүм түгел. Җитмәсә, рәсми хакимият тарафыннан: "Татарларда революциягәреволүциягә кадәр тоташ наданлык булган, үз басма китаплары булмаган", — дигән фикер алга сөрелеп килә.

Болардан тыш, университетүнивирcиᴛиᴛ тарихына караган хезмәтләр, аңа багышланган мәкаләләр күрсәткече, якланган диссертацияләр күрсәткече һәм башка тасвирламалар төзелә.

Шулай итеп, Әбрар Кәримуллин тырышлыгы белән Казан университетыныңүнивирcиᴛиᴛеның фәнни китапханәсендә зур фәнни-тикшеренү һәм нәшрият эше башлана. Ул илебезнең археографлары, тарихчылары арасында, фәнни мәгълүмат үзәкләрендә югары бәя ала.

Шул ук вакытта бу елларда китапханә фондын борынгы кулъязма китаплар белән тулыландыру эше дә җайга салына: археографик экспедицияләр оештырыла башлый. Нәтиҗәдә, университетүнивирcиᴛиᴛ китапханәсенә төрле җирләрдә сакланган кулъязма һәм басма татар китаплары күпләп җыела.

Чит илләрдәге фәнни оешмалар белән сугыш елларында тукталган китап алмашу эше дә яңартыла. Китапханә [[АурупаЯypyпa]], [[Азия]], [[Америка]], [[Австралия]] илләрендәге югары уку йортларының 200дән артык китапханәсе белән элемтәләр урнаштыра. Алар белән китап алмашу эше җайга салынып, китапханәгә бу илләрдән меңнәрчә басмалар алына.

Шулай итеп, университетүнивирcиᴛиᴛ китапханәсендә 11 ел эшләп, Ә.Кәримуллин үзен җитәкче һәм фәнни-тикшеренү эшен оештыручы, археограф, библиограф, китапханә белгече итеп таныта.

Галим фәнни эш белән генә чикләнми, күп кенә фәнни-популярпопуләр мәкаләләр дә яза, студентлар арасында китапчылык белеме, китапханә тарихы, китап фондлары, аларны туплау мәсьәләләре, каталоглар системасы, китап сайлау, китап белән эшләү кагыйдәләре, диплом һәм диссертацияләрдә библиографияне бирү тәртибе һәм башка темаларга лекцияләр дә укый.

Әмма, [[1963 ел]]ны "Әдәби җыентык һәм альманахлар библиографиясе: 1917-1960" дигән китабына Ленин-Сталинга багышланган шигырь җыентыкларын керткәне өчен аңа җитди гаеп ташлыйлар. Татарстан Өлкә партия комитетының махсус, чираттан тыш җыелган бюросындабүросында Әбрар Кәримуллин "сәяси яктан җитлекмәгән" кеше буларак шелтә ала һәм китапханәнең директордириκтьıр урынбасары вазыйфасыннан азат ителә. Әбрар Кәримуллин өстендә болытлар күптән куера башлаган була. Аны үзе төзегән библиографияләргә репрессияләнгән галим-әдипләрнең хезмәтләрен дә кертүдә һәм революциягәреволүциягә кадәр чыккан татар басмаларын мактауда гаеплиләр. Аның өстеннән яла хатлары да языла. Үз белдеге белән эш итәргә яраткан Ә.Кәримуллинны бу юлы инде акылга утыртырга җай чыга.

[[1964 ел]]ның декабрендә [[СССР ФА]]нең Казандагы [[Тел, әдәбият һәм тарих институты]] Әбрар Кәримуллинны кече фәнни хезмәткәр итеп эшкә ала. Монда ул "Татар сәхнәсе (1917-1967): Әдәбият күрсәткече" дигән хезмәтен тәмамлый. [[1968 ел]]да "Татарларда [[матбагачылык]] туу һәм татар филологиясе буенча яңа чыганаклар" дигән темага аспирантурасыз, фәнни җитәкчесез, институтның планына да кертмичә, кандидатлыкʜәмɜәтлык диссертациясе яклый.

[[1971 ел]]да диссертация аерым китап булып, "У истоков татарской книги: от начала возникновения до 60-х годов XIX века" исеме астында басылып чыга. Китап үзебезнең илдә һәм чит илләрдә дә зур бәя ала. Галим биредә, татар матбагачылыгының тарихын яктырту белән беррәттән, китап белемендә беренчеләрдән булып, басма сүз тарихын өйрәнүдә зур әһәмияткә ия булган милли китап теориясен эшли. Әбрар Кәримуллин раславынча, китапның теле, авторныңaвтыpның милләте, әсәрнең китап булып басылган урыны һәм башка сыйфатлары — аның кайсы халыкка хезмәт итүе белән берлектә каралырга тиеш. Авторaвтыp тарафыннан милли китапның берьюлы берничә халыкның, бигрәк тә кардәш халыкларның, уртак байлыгы булуы ихтимал икәнлеге ачыла (нигезләнә).

Әбрар Кәримуллин [[1970 ел]]да XX йөз башы татар китабы тарихы буенча докторлыкдyктыpлык диссертациясен тәмамлый. Монография [[1974 ел]]да аерым китап булып басылып чыга (Татарская книга начала XX века. — Казан,1974.), бик күп белгечләр тарафыннан (бигрәк тә чит ил галимнәре тарафыннан) югары бәя ала. Әмма диссертация буларак галим аны бары тик [[1978 ел]]да гына яклый ала. Бу диссертация дә институт планына керми, эштән буш вакытта языла. Институт планы буенча галим библиографик күрсәткечләр төзү эшен дәвам итә. Шундыйлардан татар фольклоры һәм фольклористикасының 300 еллык үсешен чагылдырган библиографик тасвирламаны күрсәтергә була. (Татар фольклоры: Аннотацияләнгән әдәбият күрсәткече: (1612-1981). — Казан, 1993).

Докторлыкдyктыpлык диссертациясен яклаганнан соң, [[1983 ел]]да аның "Реформалардан соңгы РоссиядәPәсәйдә татар китабы" дип исемләнгән яңа монографиясе (Татарская книга пореформеной России. — Казань: Татар.кн.изд-во, 1983. — 320с.) басылып чыга. Шулай итеп, авторaвтыp татар китабының революциягәреволүциягә кадәрге чорын яктыртуны тәмамлый. Галимнең әлеге хезмәте, элек язылган ике китап белән бергә, татар китабының килеп чыгышы, халыкның укый-яза белү дәрәҗәсе, татар халкы әдәбиятының, мәдәниятенең, мәгарифенең Рәсәй тарихында тоткан урыны хакында яңача фикер йөртергә мөмкинлек бирә. Әлеге хезмәтләр нигезендә хәзер югары уку йортларында татар басма китабының тарихы укытыла. Галимнең шуннан соң язылган хезмәте татар китабының революциядәнреволүциядән соңгы чорына багышлана. Ул 1989 елда басылып чыга. (Становление и развитие татарской советскойсәвитской книги: 1917-1932 гг. Очеркиучырᴋи о ведомственных и кооперативных издательствах Татарской АССР).

[[1996 ел]]да басылып чыккан "Язмыш, язмыш" дигән китабы да авторныңaвтыpның үз халкы язмышына багышланган. Монда чит илләрдә яшәгән милләттәшләребезнең гыйбрәтле язмышлары һәм үзебезнең Татарстандагы милли-мәдәни, фәнни, әдәби һ.б. проблемалар яктыртыла.

Галимнең [[2000 ел]]да дөнья күргән "Без тарихта эзлебез" дигән китабында, исеменнән үк күренгәнчә, татар халкының тарихына, мәдәниятенә караган материаллар тупланган. Биредә авторaвтыp татар халкының милли азатлык, тигез хокуклылык, мөстәкыйльлек өчен көрәшен фәнни-публицистик рухта яктырта.

Халкыбызның күренекле татар галиме, китап белгече, библиограф, филология фәннәре докторыдyктыpы ([[1978 ел|1978]]), Татарстан Фәннәр академиясенең хакыйкый әгъзасы ([[1992 ел|1992]]), ТАССРныңTaᴛapcтaн Aʙᴛoнoмияле Cәвᴎт Caᴛсиялисᴫар Җɵᴍhүриᴙтенең атказанган фән эшлеклесе ([[1987 ел|1987]]), Татарстан Республикасыныңҗɵмһүрᴎятсының Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты ([[1991 ел|1991]]), Кол Гали исемендәге халыкара бүләк лауреаты ([[1995 ел|1995]]) академик Әбрар Гыйбадулла улы Кәримуллин 75 яшендә — [[2000 ел]]ның [[18 сентябрьcиʜтәбер|18 сентябрендәсентәбрендә]] арабыздан китте.

[[Төркем:Филология фәннәре докторларыдyктыpлары]]

[[Төркем:ТАССРTaᴛapcтaн Aʙᴛoнoмияле Cәвᴎт Caᴛсиялисᴫар Җɵᴍhүриᴙте атказанган фән эшлеклеләре]]