Massa: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
IanraBot (бәхәс | кертем)
к clean up using AWB
IanraBot (бәхәс | кертем)
к /
Тамга: кире кагылган
Юл номеры - 1:
[[Файл:CGKilogram.jpg|300px|мини|уңда|Kilogramm xalıqara etalonı]]
'''Massa''' (borınğıborınƣı yunança '''qamır kisägekisəge''') - skalärskalər fizik zurlıq, fizikanıñfizikanıꞑ iꞑ möhimmɵhim zurlıqlarınıñzurlıqlarınıꞑ berse. Başta fizik obyektta matdämatdə miqdarın taswirlağantaswirlaƣan, quyılğanquyılƣan [[köçkɵç]] qarşılıq kürsätükürsətü sälätesələte - [[inertlıq]], hämhəm [[gravitatsiägravitatsiə]] üzlege - awırlıq massağamassaƣa bäylebəyle bula.
[[Файл:MassProperties.svg|300px|мини|уңда|Massa üzlekläreüzlekləre]]
Zamança fizikada "matdämatdə miqdarı" [[energiäenergiə]] hämhəm [[impuls]] töşençäläretɵşençələre belänbelən bäylebəyle, hämhəm massa - tınıçlıq energiäsenäenergiəsenə tigez.
 
TabiğättäTabiƣəttə massa berniçäberniçə yullar belänbelən kürsäteläkürsətelə:
 
* '''Passiv gravitatsion massa''' - tışqı [[GravitatsiäGravitatsiə|gravitatsion qır]] belänbelən cisemneñcisemneꞑ 'sir iteşüe köçekɵçe zurlığınzurlıƣın kürsätäkürsətə.
* '''Aktiv gravitatsion massa''' - cisem buldırğanbuldırƣan gravitatsion qır zurlığınzurlıƣın kürsätäkürsətə
* '''İnertlıq massa''' - cisem inertlığıinertlıƣı däräcäsendərəcəsen kürsätäkürsətə, [[Ньютон законнары|NyutonnıñNyutonnıꞑ ikençe qanunı]]nda qullanıla
 
Küp täcribälärdätəcribələrdə gravitatsion hämhəm inertlıq massalar tigezlege 10<sup>−13</sup> tögällegetɵgəllege belänbelən isbatlanğanisbatlanƣan.
 
Klassik mexanikada tulı massa - sistema öleşläreɵleşləre massaları summasına tigez.
 
== [[TiñdäşlekTiꞑdəşlek mäslägeməsləge]] ==
<blockquote>
GravitatsiäGravitatsiə qırındağıqırındaƣı küreneşlärküreneşlər - turı kilüçe inertlıq köçlärkɵçlər qırındağıqırındaƣı küreneşlärgäküreneşlərgə tiñtiꞑ bula.
</blockquote>
'''Gravitatsion massa''' - cisemnärcisemnər üzara [[gravitatsiägravitatsiə]] 'sir iteşüe däräcäsedərəcəse bulıp tora.
 
'''İnertlıq massa''' - cisemnärcisemnər dinamik üzleklärenüzlekləren taswirlıy.
 
== Taswir ==
[[Файл:Rest mass 0 and 1.svg|thumb|right|300px|Nul' hämhəm uñayuꞑay massalı cisemnärcisemnər 4-impulsları]]
Klassik mexanikada massa - additiv, invariant zurlığızurlıƣı.
 
[[Maxsus çağıştırmalılıqçaƣıştırmalılıq teoriäseteoriəse]]ndändə - additivsız, invariant zurlığızurlıƣı hämhəm tübändägeçätübəndəgeçə bilgelänäbilgelənə:
 
: <math>m^2 = \frac{E^2}{c^4} - \frac{\mathbf{p}^2}{c^2}</math>
E - tulı energiäenergiə, p - impuls, c - yaqtılıq tizlege
 
TelägänTeləgən qaysı metrikada:
: <math>m^2 = {1 \over c^2} g_{ik}p^i p^k.</math>
 
Юл номеры - 40:
Tınıçlıq massası: <math>m = \tfrac{E_0}{c^2}</math>
 
Qayber ülçäwülçəw sistemasında [[yaqtılıq tizlege]] 1 - tigez, şuñaşuꞑa küräkürə:
 
:[[Maxsus çağıştırmalılıqçaƣıştırmalılıq teoriäseteoriəse]]: <math>m = \sqrt{p_i^2} = \sqrt{E^2 - \mathbf{p}^2}</math>.
:[[Ğomumiƣomumi çağıştırmalılıqçaƣıştırmalılıq teoriäseteoriəse]] : <math>m = \sqrt{g_{ik}p^i p^k}</math>
 
[[Foton]] (hämhəm uydırma [[graviton]]) tınıçlıq massası nul' tigez, alar härhər xisap sistemasında [[yaqtılıq tizlege]] belänbelən xäräkätxərəkət itäitə.
 
== TörlärTɵrlər ==
 
* '''UñayUꞑay massa''' - tardionnar - [[Standart model]] barlıq kisäkçelärkisəkçelər: [[lepton]]nar, [[neytrino]], [[kvark]]lar, W-, Z- [[bozon]]nar, [[Higgs bozonı]]. [[Yaqtılıq tizlege]]nnännnən azraq tizlege belänbelən xäräkätxərəkət itäitə ala.
* '''Nul' massa''' - lükson - [[foton]]nar, [[glüon]]nar. [[Yaqtılıq tizlege]] belänbelən xäräkätxərəkət itäitə ala (glüon [[kvant xromodinamikası]] säbäplesəbəple irekle xäldäxəldə bulmıy).
* '''TiskäreTiskəre massa''' - uydırma kisäkçelärkisəkçelər - telägänteləgən nindi tizlege belänbelən xäräkätxərəkət itäitə alır ide.
* '''Uylanma massa''' - taxion - Yaqtılıq tizlegennäntizlegennən yuğarıraqyuƣarıraq tizlege belänbelən xäräkätxərəkət itäitə ala.
 
ÜlçäwÜlçəw berämlegeberəmlege: Sİ - kg, SGS - gramm.
 
== Ädäbiätədəbiət ==
* Джеммерҗеммер, Макс ПонятиеПонәтие массы в классической и современной физике. — М.: Прогресс, 1967.
* Переиздание: Едиториал УРСС, 2003, ISBN 5-354-00363-6.
* Окунь Л. Б. ПонятиеПонәтие массы (Масса, энергия, относительность) Успехи физических наук, № 158 (1989)
* Окунь Л. Б. О письме Р. И. Храпко «Что есть масса?». Успехи физических наук, № 170, с.1366 (2000)
* L. B. Okun On the concepts of vacuum and mass and the search for higgs (англ.) // Modern Physics Letters A. — 2012. — Vol. 27. — P. 1230041. — DOI:10.1142/S0217732312300418 — arΧiv: 1212.1031
* СпасскийСпассᴋи Б. И.. История физики. М., «Высшая школа», 1977. Том 1, часть 1-я.
* Gordon Kane. The Mysteries of Mass. // Scientific American. June 27, 2005.