|
|урнашу = [[Казан]]
|сайт = http://kpfu.ru/
|адрес = 420012, РусияPəcəй, Татарстан, Казан, Кремль урамы, 18
|логотип = КФУ логотибы 2015.svg
|логотип зурлыгы = 250px
|логотип язуы =
}}
'''Казан (Идел буе) федераль университеты''' ([[Рус теле|рус.]] ''Казанский (Приволжский) федеральный университет'', КФУ) — [[Казан|Казан шәһәренең]] [[югары уку йорты]]. [[Русия]]неңPəcəйнең иң борынгы [[университет]]ларының берсе. [[1925 ел]]дан [[2009 ел]]га кадәр [[Владимир Ленин|В. И. Ленинның]] исемен йөртә.
[[2009 ел]]ның 21 октябрендә [[Русия]]Pəcəй президенты фәрманы буенча Казан Дәүләт Университеты нигезендә — Казан (Идел буе) федераль университеты оештырыла<ref>http://www.azatliq.org/content/article/1857671.html</ref>.
КФУ эченә ''Казан дәүләт финанс һәм икътисад институты'', ''[[Татар дәүләт гуманитар-педагогика университеты]]'' һәм ''[[ТР Президенты]] буендагы дәүләт һәм муниципаль хезмәте академиясе'' кертелә. Реорганизация нәтиҗәсендә, элекке КДУның факультетларының бәгъзеләре институт статусын ала, [[Казан федераль университетының татар филологиясе һәм тарихы факультеты|кайберәүләре]] кушылган ЮУЙлары белән берләштерелә.
''РусияPəcəй Федерациясе халыкларының аеруча кыйммәтле мәдәни мирас объектлары җыентыгы''на кертелгән. [[Университет урамы (Казан)|Университет]], [[Астрономия урамы (Казан)|Астрономия]], [[Лобачевский урамы (Казан)|Лобачевский]] һәм [[Профессор Нужин урамы (Казан)|Профессор Нужин]] урамнары арасындагы кварталын биләп торучы Казан университетының мигъмари ансамбле РусиянеңPəcəйнең тарихи-мәдәни, шәһәр төзү һәм мигъмари һәйкәле, Казанның истәлекле урыны булып санала.
== Университетның исеме ==
1990 нчы еллар башыннан һәм 2010 елга кадәр вуз «В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты» исемендә йөри (КДУ).
[[РусияPəcəй Федерациясе Президенты]] [[Дмитрий Медведев|Д. А. Медведевның]] 2009 елның 21 октябрендәге Указы нигезенә ярашлы, Казан университеты базасында Казан [[Идел буе федераль округы]]ның үзәк югары уку йорты — Идел буе федераль университеты <ref name="ukaz2009">Указ Президента РФ от 21 октября 2009 года № 1172 «[http://kremlin.ru/acts/5793 О создании федеральных университетов в Северо-Западном, Приволжском, Уральском и Дальневосточном федеральных округах]» // [[Собрание законодательства РФ]]. — 2009. — № 43. — Ст. 5048.</ref>. төзелергә тиеш иде.
Югары уку йортының студентлар-укытучылар составы аның исемен "Идел буе"на үзгәртүгә каршы протест белдерүе уңаеннан, РусияPəcəй һәм [[Татарстан Республикасы Президенты|Татарстан]] президентлары аның артыннан "Казан университеты" тарихи исемен саклап калырга килештеләр.<ref>[http://www.business-gazeta.ru./article/16134/6/ Студенты КГУ устроили сходку против переименования вуза в ПФУ] // Газета «БИЗНЕС Online». — 26 октября 2009 года.</ref> [[РусияPəcəй Хөкүмәте|РусияPəcəй Хөкүмәте Рәисе]] [[Владимир Путин|В. В. Путин]] тарафыннан 2010 елның 2 апреленнән үзгәртеп оештырыла торган университетка рәсми рәвештә «Казан (Идел буе) федераль университеты» дигән гомуми исем бирелде.<ref>[http://www.business-gazeta.ru./article/16254/14/ Мякзюм Салахов: Казанский университет сохранит историческое имя] // Газета «БИЗНЕС Online». — 28 октября 2009 года.</ref>.
== Кампус урнашуы ==
Казан федераль университеты 223 360,9 м² уку-лаборатор мәйданнарына, 699 272,82 м² (614 объект) милек комплексы мәйданнарыныа һәм 364,3 га (76 кишәрлек) җир комплексы мәйданнарына ия<ref name="facts">''Цифры и факты'' // Сайт Казанского (Приволжского) федерального университета.
=== Империя чоры ===
Казан университеты - РусиядәPəcəйдә иң мөһим фәнни мәктәпләре һәм җәмгыятьләре булган иң борынгы өч [[Югары уку йорты|классик университетларның]] берсе.
1804 елның 5 (17) ноябрендә император [[Александр I]] тарафыннан расланган Грамота һәм Казан университеты Уставы имзаланган.
1814 елда классик университетның дүрт бүлеге: әхлакый һәм сәяси фәннәр, физик һәм математика фәннәре, табиб фәннәре һәм сүз фәннәре факультетларының «тулы ачыш»ы була.
Томск университетына нигез салынганчы Казан университеты РусияPəcəй империясенең иң көнчыгыш университеты булган: аның округына [[Идел буе]], [[Кама буе]], Урал аръягы, Себер һәм Кавказ кергән.
Беренче унъеллыктан ук Казан университеты (беренче [[Беренче Казан ирләр гимназиясе|Казан гимназиясе]] белән берлектә) көнчыгыш телләрен һәм көнчыгышны өйрәнүнең әйдәп баручы үзәге булып киткән.
1835 елда [[Николай I]] уставы кабул ителгәч, өч факультет эшли башлый: фәлсәфә (сүз һәм физика-математика бүлекләре), юридик һәм табиб.
1837 елда университетта РусиядәPəcəйдә беренче [[кытай теле]] кафедрасы оештырыла.<ref>[http://russian.people.com.cn/31517/6969230.html Триста лет китайского языка в России<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>.
1844 елда Казан университеты профессоры [[Карл Клаус]] тарафыннан ачылган РусияPəcəй хөрмәтенә [[Рутений]] дип атала, бу элемент патша РусиясендәPəcəйсендә ачылган бердәнбер химик элемент һәм РусиядәPəcəйдә ССРБ-дә ачылган бердәнбер табигый химик элемент дип исәпләнә.
[[1850 ел]]да Санкт-Петербург университетының көнчыгыш факультеты барлыкка килү сәбәпле, Казан университетыннан барлык көнчыгыш өйрәнү материаллары һәм коллекцияләре тулысынча башкалага күчерелә.
1875-1883 елларда университетта Казан лингвистика мәктәбе формалаша.
[[РусияPəcəй ватандашлар сугышы|Ватандашлар сугышы]] вакытында 1918 елның август-сентябрь айларында [[Казанны штурмлау (1918 ел, август)|Казанны штурмлау]] , соңрак Казан [[Эшче-крестьян Кызыл Армиясе|Эшче-Крестьян Кызыл Армиясенең]] [[Qazan Operatsiäse|Казан операциясе]] чорында, Казанда яшәүчеләрнең шактый өлеше, шул исәптән университетның күп санлы студентлары һәм укытучылары Казанны ташлап китә.
Күп кенә «качкан» Казан университарийлары яңа ачылган Томск һәм Иркутск университетларына алына.<ref>''Малышева С. Ю.'' [http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/2003_1_2/02/02_5/ «Великий исход» казанских университариев в сентябре 1918 года] {{Wayback|url=http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg%3A%2Fnumbers%2F2003_1_2%2F02%2F02_5%2F |date=20181123221608 }} // Научно-документальный журнал «Гасырлар авазы — Эхо веков». — 2003. — № 1-2.</ref>.
==Хәзерге тарих==
[[1996 ел]]да университет РусияPəcəй Президенты указы белән «РусияPəcəй Федерациясе халыкларының аеруча кыйммәтле мәдәни мирас объектларының дәүләт җыентыгы»на кертелде (башта В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты буларак <ref>Указ Президента РФ от 30 июля 1996 года № 1112 «О включении отдельных объектов в Государственный свод особо ценных объектов культурного наследия народов Российской Федерации» // Собрание законодательства РФ. — 1996. — № 32. — Ст. 3894.</ref>), 2010 елдан КФУ буларак<ref>Указ Президента РФ от 26 октября 2010 года № 1289 «О внесении изменения в Указ Президента Российской Федерации от 30 июля 1996 года № 1112 „О включении отдельных объектов в Государственный свод особо ценных объектов культурного наследия народов Российской Федерации“» // Собрание законодательства РФ. — 2010. — № 44. — Ст. 5661.</ref>.
== Институтлар һәм факультетлар ==
== Искәрмәләр ==
{{Reflist}}
{{РусияPəcəй классик университетлары ассоциациясе}}{{Татарстан ЮУЙлары}}
[[Төркем:Казан (Идел буе) федераль университеты]]
| 