Чукчаларның Россия империясенә каршы көрәше: юрамалар арасында аерма

Мондый оешканлык һәм сугышчан рух чукчаларда хәтта тәкәбберлеккә һәм башка халыкларга түбәнсетеп карауга да нигез салган. Бу халыкның фольклорында әле бүген дә “кешеләр” сүзе белән ике генә кавем атала — чукчалар үзләре һәм урысларруслар. Соңгылары да әле хәрби корал ягыннан өстенлекле булулары аркасында гына хөрмәт ителә: урысларныңрусларның металлдан ясалган кылычлары ( чукчаларча — “үткен тимерләре”) һәм еракка ата торган мушкет-мылтыклары (“утлы уклары”) җирле халыкларда булмаган, алар бары тик гади ук-җәя һәм сөяк очлы сөнгеләр белән генә сугышканнар.<br>

Чукчаларның урысрус илбасарлары белән беренче бәрелеше 1642 елда саха-чукча җирләренең шартлы чиге булып саналган Алазөя елгасы ([[саха теле|сахача]] — ''Алаһыай'') янында була. [[Саха]]лар нигездә буйсындырылгач, бу якларга көнбатыштан атаман Иван Ерастов җитәкләгән казаклар килеп җитә. Кайбер чыгынакларда, урысларруслар бу халык белән 1638 елда ук, [[Колыма]] елгасы тамагына барып җиткәч танышкан булган, диелә. Әмма чукчалар турында беренче тәфсирле мәгълүмат сәяхәтче һәм тикшеренүче Михаил Стадухин кулы белән 1643-1646 елда язылган. Бу елларда ул һәм казак Дмитрий Зырян җитәкләгән төркем Түбән Колыма һәм Урта Колыма кышлакларына нигез салган һәм шунда яшәгән. Янәшәдәге [[юкагирлар]]ны буйсындыру һәм [[ясак]] түләргә мәҗбүр итү дә шул елларга карый.<br>1649 елда атаман [[Семён Дежнёв]] [[анадырь (елга)|Анадырь]] елгасы агып чыккан җирләрдә кышлак кора һәм өч ел дәвамында аны баструк итеп зурайта. Шулай итеп, илбасарлар бу төбәкнең төп хуҗалары булган чукчалар җиренә барып чыгалар.

Исән калып, качып китә алган коралсыз чукчалар бу хакта башка урыннардагы кавемдәшләренә хәбәр итә. Шуннан соң 300 кеше урысрус отрядына каршы сугышка чыга. Кискен бәрелештә һәр өч чукчаның икесе һәлак була. Ләкин икенче көнне үк чукчаларның зур отряды дошманны камап ала. Үз лагерена кереп качкан урысларнырусларны биш көн буе камалышта тоталар. Шуннан соң урысрус отряды яңадан Анадырьга таю юлын таба.<br>

Ике отряд та патша күрсәтмәләрен үтәми һәм җирле халыкны үгетләү белән шөгыльләнми, көч куллануны өстен күрә. Павлуцкий җитәкләгән отряд аеруча рәхимсез була. Бу хакта майор дәрәҗәсе алган илбасар болай мактанып язып калдырган: “Чукоч, не призывая в подданство, побил до смерти”. Аның йөзбашы Василий Шипицын 12 чукча аксакалын сөйләшүләр үткәрергә чакыра һәм шунда ук барысын да үтерә. Шулай итеп, урысрус гаскәрләре җирле халыкның ышанычын тәмам югалта.<br>

1730 елның мартында чукчалар Шестаков отрядын Егач елгасы янындагы бәрелештә тар-мар итәләр һәм башлыкны юк итәләр. 1744-1746 елларда Павлуцкий отряды белән өч бәрелеш була, чукчалар зур югалтуларга дучар булалар. Шуннан соң алар урысларгарусларга турыдан-туры һөҗүм итүдән баш тартып, партизаннар сугышын оештыралар. Шул ук вакытта патша багынлыгын кабул иткән юкагирлар һәм коряклар җирләренә барымталар да үткәрәләр. Ә башкисәр Павлуцкий чукча фольклорына “Якунин” исеме белән кереп кала. Бу сүзнең каян килеп чыкканы билгеле түгел.<br>

Чукча-урысрус каршылыгы әле моннан соң да озак еллар буе дәвам итә. Ләкин илбасарларның тактикасы үзгәрә. Патша указларында болай диелә: “... внушить всему русскому населению Нижне-Колымской части, чтобы они отнюдь ничем не раздражали чукоч, под страхом, в противном случае, ответственности по суду военному...”.<br>

1763 елда Анадырьга яңа комендант килә — полковник Фридрих (Фёдор) Плениснер. Биредәге хәлләр белән танышып чыккач, аек акыллы алман хәрбие “чукча партиясен” (җирле халыкны буйсындыру өчен сугыш хәрәкәтләрен) бөтенләй туктатырга тәкъдим итә. Ул чукчаларга каршы бер еллык сугыш чыгымнарының ихтимал булган [[ясак]]тан 50 тапкыр артыграк булуын дәлил итеп куя. Моңа кадәр ни акча саный белмәгән, ни кеше гомерләрен кызганмаган патша хакимияте чит ил хәрбие белән килешә, Сенат карарында бу кампания турында “бесполезна и народу тягостна” диелә. УрысРус сәүдәгәрләре дә чукчалардан көчләп [[ясак]] алуның файдасыз булуын һәм аларны алыш-бирештә алдауның күбрәк табыш бирүен аңлап ала. Бу вазгыять “Начальник Чукотки” исемле совет кинофильмында гротеск рәвешендә, әмма бик төгәл сурәтләнгән.<br>

1765 елда патша гаскәрләре һәм күчереп утыртылган урысрус кешеләре [[Анадырь]]дан чыгарыла. Шуннан соң чукчалар бу кирмәнне пыр туздыралар, биредә оялаган корякларны һәм юкагирларны да куып җибәрәләр. Чукча җирләре тулысынча азат ителә.<br>

Шуңа да карамастан, [[Екатерина II]] 1778 елда чукчаларны... “үз багынлыгына кабул итә”. Моның өчен 10 яшендә үк урысларруслар кулына әсирлеккә төшкән һәм чукындырылган Себер дворяны Николай Дауркин һәм чукчаларның “баш тойоны” дип игълан ителгән Омулят Хергынтов белән махсус “килешү” төзелә. Чукчаларга, заманча әйтсәк, киң автономия “бүләк ителә”. Башка чукчалар Әби патшаның бу “мәрхәмәте” турында белми калалар, аларга бу хакта... 1920 елларда килгән большевиклар гына хәбәр җиткерә. Димәк, 150 елга соңарып! Моңа кадәр чукча халкы чынбарлыкта бәйсез тормышта яши. Әби патша билгеләгән һәм “ирекле рәвештә түләнергә тиешле” ясакны, әлбәттә, бер генә чукча да китереп тоттырмый.<br>

Бер гасыр ярым дәвамында чукчаларга урысрус баскынчылыгы турында бер генә афәт искә төшереп торган: илбасарлар алып килгән сифилис чире. Әлбәттә, чукча кызлары беркайчан да урысларгарусларга кияүгә чыкмаганнар, егетләре дә марҗаларны хатынлыкка алмаганнар. Бу венерик авыру чукчаларга юкагирлардан һәм коряклардан, әсир итеп алынган хатыннар аша күчкән. Әлеге чирне шулай ук чуваннар да йоктырган була. Чуваннар элек юкагирларның диңгез ярларында яшәгән кавеме булган, аннары алар чукчалашып беткәннәр. Аларда урысрус-марҗа белән катнаш никахлар киң таралган булган. Хәзерге заманда чуваннар чукча телен дә онытканнар һәм тулысынча урысрус теленә күчкәннәр.