Авеста: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Төзәтмә аңлатмасы юк |
|||
Юл номеры - 1:
{{Ук}}
{{другие значения}}
'''«Авеста»''' (революциягә тиклемге басмаларда «''Зендавеста''»<ref>{{Словарь собственных имён русского языка|«Авеста»|58}}</ref> (в [[Российская империя|дореволюционных]] изданиях «''Зендавеста''»<ref>Зендавеста [зенд-авеста] — ''зенда''нан, авестий телендәге төп нөсхәһе, хәҙер Һиндстандагы парсларның һәм Ирандағы гебрлар дини йола атҡарыу теле</ref><ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Зендавеста}}</ref>) зороастрийчыларның изге текстлары җыентыгы. Иранистикала «авестий» теле дип аталган башка беркайда беркетелмәгән үзенчәлекле телдә төзелгән иран (фарсы) әдәбиятенең борынгы комарткысы.
== Атамасы ==▼
Комарткының «Аве́ста» дигән рус атамасы, көнбатыш европалыларга эйәреп, зороастрийларда фарс. «اَوِستا» (хәзерге әйтелеше [ævestá]) кабул ителгәнгә барып кисешә. Соңгысы үзенә бер төрле сүз, урта фарсы (пехлеви) теленең «пазенд» әйтелешендә «ʾpstʾk» [aβastāγ] < [apastāk]<ref>уртаبستاه، البستاه، ابستا، الابستا، الابساق иртә ислам (мосолман)
Пехлеви әдәбиятендә тагын да Авестаның икенче һәм нык таралган мәгънәсе — dyn' [dēn], гадәттә «ышану», «дин», авестий текстларына карата сүз еш кына «(Заратуштраның асылына төшенүе)» билгеләмәсе буларак кулланыла.▼
Авестий текстларының үзендә бу атамалар билгеле түгел. Хом-яштта (Y 9.22) «naska-» — '''наск''', «авестий китабы», ''турадан-тура'' тәрҗ «бәйләм» сүзе очрый.▼
== Традицион тарих ==▼
Пехлеви чыганакларына ярашлы, Заратуштраның Аһура Мазданнан алган асылына төшенүе
Аршакид патшасы Валахш (фараз буенча, Вологез I күз уңында тотыла, б. э. I гасыр) үз заманының дастурлары ярдәмендә, төрле өзекләрдә сакланган һәм телдән тапшырылган авестий текстларын җыю һәм кодификацияләү буенча башлангыч омтылыш эшләгән. Ул идарә иткәндә, Авеста экземплярлары шәһәрләргә җибәрелгән, өйрәнү һәм саклауга тапшырылган.▼
Изге риваять текстларын җыю эше Сәсәниләр монархиясенә (б. э.к. III) нигез салган Ардашир I дәверендә дәвам иткән, аның күрсәтмәсе буенча югары дастур Тансар булган
Югары дастур Адурбад Махраспаннан, зороастр диненең иң бөек апологеты һәм {{Comment|остазы|наставник}}, Шапур II дәверендә (IV
Зендның соңгы редакциясе Хосров I Ануширван (б. э. к. VI
== Хәзерге Авеста ==▼
[[Файл:Bodleian_J2_fol_175_Y_28_1.jpg|мини|300x300пкс|Ясна 28.1]]▼
Хәзерге заман зороастрий берләшмәсендә басмасыз дәверләрдә (XIX гасырга кадәр), ким дигәндә соңгы меңьеллыкта дин әһелләре күчереп язган Авестаның кулъязмаларына барып кисешә.
Борынгы иран телләренең һәркайсында төзелгән Авеста Аурупада «авестий
=== Хәзерге Авестаның бүлекләре === ▼
{{Врезка
| Выравнивание = right
| Заголовок = '''Гимн Аһура-Мазда'''
| Содержание = <poem>
1. Спросил Ахура-Мазду
Спитама-Заратуштра:
Строка 36 ⟶ 70 :
И мысль проникновенная,
Оно в телесном мире. -
Отдохновенный дух!"</poem><br><small>
}}
{{main|География Авесты}}
▲== Атамасы ==
▲Комарткының «Аве́ста» дигән рус атамасы, көнбатыш европалыларга эйәреп, зороастрийларда фарс. «اَوِستا» (хәзерге әйтелеше [ævestá]) кабул ителгәнгә барып кисешә. Соңгысы үзенә бер төрле сүз, урта фарсы (пехлеви) теленең «пазенд» әйтелешендә «ʾpstʾk» [aβastāγ] < [apastāk]<ref>уртаبستاه، البستاه، ابستا، الابستا، الابساق иртә ислам (мосолман) әҙәбиәтендә ҡанунға ярашлы яңы фарсы үҫеше менән (a)bestā(h)</ref>, зороастр китапларының урта фарсы канунын билгеләгән. Сакланып калган авестий текстларында бу сүз очрамый, борынгы иран телендәге «*upa-stā-ka-» «урнаштырылган», «кануннар җыелмасы», «нигез» (ягъни «канун») яки «*upa-stāva-ka-» — «дан» мәганәсендә дип фаразларга гына кала.
* '''Яна (Авеста), Y.''' (''пехл.'' yasn, yazišn, {{Lang-ae|yasna-}} «почитание хөрмәтләү» yaz — «хөрмәтләргә», «гыйбәдәть кылу» фигыйленнән,
▲Пехлеви әдәбиятендә тагын да Авестаның икенче һәм нык таралган — dyn' [dēn], гадәттә «ышану», «дин», авестий текстларына карата сүз еш кына «(Заратуштраның асылына төшенүе)» билгеләмәсе буларак кулланыла.
▲Авестий текстларының үзендә бу атамалар билгеле түгел. Хом-яштта (Y 9.22) «naska-» — '''наск''', «авестий китабы», турадан-тура тәрҗ «бәйләм» сүзе очрый.
▲== Традицион тарих ==
▲Пехлеви чыганакларына ярашлы, Заратуштраның Аһура Мазданнан алган асылына төшенүе аның патша кебек курсалаучысы Кави Виштапс булган һәм 12 мең үгез тиресенә алтын кара белән язылган. Аның токымы Дарий Дарян (ягъни Дарий, Дарийның улы) Авестаның ике күчермәсен һәм аның тәфсирен Гандж-и Шапикан һәм Диз-и Нипишт («крепость писаний») саклагычларына урнаштырган. [[Искәндәр Зөлкарнәйн|Александр Македонский]], Әһәмәниләр державасын бөлгенлеккә төшергән чорда, китапларны диңгезгә ташлап һәм утка ягып, Авестаны да юкка чыгарган, ә бер өлешен грек теленә тәрҗемә итәргә боерган.
▲Аршакид патшасы Валахш (фараз буенча, Вологез I күз уңында тотыла, б. э. I гасыр) үз заманының дастурлары ярдәмендә, төрле өзекләрдә сакланган һәм телдән тапшырылган авестий текстларын җыю һәм кодификацияләү буенча башлангыч омтылыш эшләгән. Ул идарә иткәндә, Авеста экземплярлары шәһәрләргә җибәрелгән, өйрәнү һәм саклауга тапшырылган.
▲Изге риваять текстларын җыю эше Сәсәниләр монархиясенә (б. э.к. III) нигез салган Ардашир I дәверендә дәвам иткән, аның күрсәтмәсе буенча югары дастур Тансар булган тексларны һәм аларның {{Comment|тәфсирен|комментарий}} тәрҗемә иткән. Ардаширның улы Шапур I Авестаны, үз чорында грек, һинд һәм башка гыйльми хезмәтләрнең тәрҗемәләре белән, Гандж-и Шапига саклагычына куйган.
▲Югары дастур Адурбад Махраспаннан, зороастр диненең иң бөек апологеты һәм {{Comment|остазы|наставник}}, Шапур II дәверендә (IV б.), вести җыентыгының һәм канун кору соңгы редакциясен, 21нче китапта («наск») тәртипкә китереп, Авестаның '''Зенд''' (Зенд) — {{Lang-ae|zainti-}} — «белем», «аңлатма» дип аталган урта фарсы теленә тулысынча тәрҗемә иткән, шуннан килеп чыга инде җыентыкның «Зенд-Авеста» (ягъни «Аңлатма һәм Канун») дигән таралган атамасы.
▲Зендның соңгы редакциясе Хосров I Ануширван (б. э. к. VI б.) дәверендә төзелгән<ref>Краткое изложение традиционной истории содержится в 4-й книге [[Денкард|Денкарда]].</ref>.
▲== Хәзерге Авеста ==
▲[[Файл:Bodleian_J2_fol_175_Y_28_1.jpg|мини|300x300пкс|Ясна 28.1]]
▲Хәзерге заман зороастрий берләшмәсендә басмасыз дәверләрдә (XIX гасырга кадәр), ким дигәндә соңгы меңьеллыкта дин әһелләре күчереп язган Авестаның кулъязмаларына барып кисешә. Иң иртә сакланган манускрипт XIII б. (1288 ел), кулъязмалар колофоны XI бгасырга кадәр тапшыруны раслый. Бөтен булган манускриплар X б. кулъязмаларына<ref>[http://www.fas.harvard.edu/~iranian/Zoroastrianism/index.html P.O. Skjærvø. Introduction to Zoroastrianism]</ref>, "Сәсәниләр архетибы"на — Сәсәниләр заманындагы үрнәк күчермәгә барып тоташканы билгеле.
▲Манускриплар традиция буенча Зенд-Авестага (тәрҗемәгә), Сан («саф», литургик максатта тәрҗемәсез кулланылган авестий текстары) бүленә.
▲Борынгы иран телләренең һәркайсында төзелгән Авеста Аурупада «авестий алфавиты», Иран зороастрийчылар din-dabire, «дини хат» дип йөртелгән үзенә бер төрле әлифба нигезендә язылган. Зороастрийчылар арасында шулай ук чын латин әлифбасына әллә ни тура килмәгән латиница транслитерациясе һәм гарәп-фарсы язмасы таралу ала. Моннан тыш, Авестаның күп кенә текстлары хәзергәчә күңелдән, мобедлар аша, сөйләнелә.
▲=== Хәзерге Авестаның бүлекләре ===
▲{{main|География Авесты}}Сакланып калган Авеста традиция буенча 5 «китапка»һәм аларга кертелмәгән берничә өлеш һәм фрагментлардан (атамасы янәшәсенә китапның кыскартылган индексы күрсәтелә):
▲* '''Яна (Авеста), Y.''' (пехл. yasn, yazišn, {{Lang-ae|yasna-}} «почитаниехөрмәтләү» yaz- «хөрмәтләргә», «гыйбәдәть кылу» фигыйленнән, урта санскр. yajña) — төп «[[:ba:Ясна_(обряд)|Ясна»]] зооастриячеләр литургиясендә укыла торган текстан торган иң әһәмиятле китап. Шактый төрле эчтәлектәге 72 бүлекне («хаити», авест haitī —турадан-туры «бәйләм») берләштерә. - хәреф. "связка") . 28-34, 43-51, 53 бүлекләрдә бөтен авестий җыелмасының иң хөрмәтле өлешен [[:ba:Гаты|Гаттар]]<nowiki/>алып тора, [[:ba:Ахура_Мазда|Аһура Маздага]] багышланган метрик гимннар, традиция һәм күпчелек галимнәр аларның авторлыгы Заратуштра пәйгамбәренең үзенә туры килә дип раслана.
* '''Висперед, Vr. ''' (Виспрад, {{Lang-ae|vīspe ratauuō}} «бөтен бүлекләр») — Яснага догалар «ратлар»га, иҗат җимешләренең өлгеле бүлекләренә мөрәҗәгать төрендәге өстәмә; 24 бүлектән тора (karde < kardag).
* '''Вилэвдад, V.''' (Вендидад, ''пехл.'' vidēvdād, {{Lang-ae|vī-daēvō-dāta-}} «Ләүләрдән» баш тарту законы» — 22 бүлектән торган җыентык (fragard), барыннан да элек, чисталык һәм мәсхәрәләргә каршы көрәш законнарына багышланган.
* '''Яшлы, Yt. ''' (''пехл.'' yašt, {{Lang-ae|yešti-}} шул ук yaz- «хөрмәтләргә» фигыйленнән) — Аһура Маздага, Амешаспентларга һәм төрле язатларга. багышланган 22 гимн.
* '''Орде Авеста''' (''фарс.'' xorde avestā) — турадан-тура «Кече Авеста» — Авестаның башка өлешләреннән алынган күсермәләрдән торган руханилар һәм гади кешеләр
* '''Сироза, S.''' (''пехл.'' sīrōza — «утыз көнлек») — зороастрий календарь аеның 30 көненең утыз яклаучысына ике төрдәге догалар: иялек килештәге исем белән (Кече Сироза) һәм төшем килештәге исем белән (Зур Сироза); Нигездә, Яснадан алынган Сироза формулалары Яшталарда һәм Хорда Авестала актив кулланыла.
* '''Авестий фрагментлары''' — авестий китапларының тотош көе сакланмаган таркау өлешләре, шулай ук пехлеви язмаларында авестий
== Сәсәниләр Авестасы ==
Сәсәниләр дәүләте җимерелеп, гарәпләрнең Иранга керүе һәм исламлашу башлаганнан соң, зороастрий җәмгыятьләре общиналары дәүләт яклауыннан мәхрүм кала, аларның корамнары һәм мәдәни үзәкләре еш кына җимертелә яисәалар урынына мәчетләр төзелә. Безнең көннәргә кадәр яшәп килкән ике иран общинасы ([[Йәзд]] һәм Керман) һәм парсиҙар б. э. II меңьеллыгы башында, Авестаның кулъязмалары югалгач һәм юк ителгәч, аларны саклаучы [[:ba:Мобед|мобедларны]].[[:ba:Ислам|ислам]]
Сакланып калган Авеста гибадәт аткарганда һәм шәхси дога укыганда файдалана торган текстлардан торганы күзгә ташлана. Деградациягә бирелгән җәмгыятьләр, беренче чиратта, нәкъ менә аларны саклап калырга тырышкан да инде. Кулланышта йөртелмәгән авестий текстларыннан пехлевия китапларында өземтәләр цитата генә сакланган. Югалган Авестаның эчтәлеге турында шулай ук пехлеви әдәбиятындагы «вәхи» откровение сылтамалары буенча да фикер йөртергә була.
Сасанид Авестасын әле үзләштерү мөмкин булганда төзелгән Дендкард китабы (X гасыр) авестаның 21нче наскы эчтәлегенә кыскача күзәтүне үз эченә ала, ә аларның өчесе, һәр бүлекнең эчтәлеген кетеп, аеруча җентекләп тасвирлана. Дендкард нигезендә, Авест 348 бүлекне берләштергән 21 китаптан («наска») торган, һәм бу китапларның һәркайсы Ахун Ваирья зороастрий догасының 21 сүзенә туры килгән. Кодекс (намазда юллар саны буенча) өч өлешкә бүленгән:
*
*
*
Авеста наскалары, бер генә искәрмә (Видевдад наскы тулысынча сакланган) заманча «китаплар» белән корреляцияләнмиләр, соңгылары башлангыч авестий кодексының гыйбадәт кылу әйберләреннән гыйбарәт.
=== Денкардка ярашлы Авеста Наскалары ===
| |||