Атәшгяһ: юрамалар арасында аерма

|Гыйбадәтханә төре =

|Татар атамасы = Атәшгяһ

|Үз атамасы = Atəşgah

|Рәсем = Ateshgah - "Fire Temple".JPG

|Рәсем язуы =

|Рәсем зурлыгы =

|Хәзерге халәте =

|Ил = Азәрбайҗан

|Урнашу урыны статусы =

|Урнашу урыны = [[Сурахан районы]], [[Бакы]] шәһәре тирәсе

|Координатлары =

|Дин =

|Мәхәллә =

|Кайсы дини агымга карый = [[Һинд дине]], [[Сикх дине]], [[Зәрдөштлек]]

|Бина төре =

|Мигъмарият стиле =

|Проект авторы =

|Төзүче =

|Нигезләүче =

|Беренче телгә алу =

|Нигезләү = XVII гасыр

|Төп даталар =

|Юк ителгән =

|Төзелешнең башлануы =

|Төзелешнең тәмамлануы =

|Янкормалары =

|Ядкәрләре =

|Халәте =

|Сайт =

|Commons =

'''Атәшгяһ''' ({{lang-az|Atəşgah}} — «ут урыны»<ref>Фарсы теленннәнтеленнән: '''атәш''' — ут, ялкын; '''гяһ''' — урыны, вакыты. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б.</ref>) — [[Азәрбайҗан]]да, [[Апшерон ярымутравы]]нда, [[Баку]] үзәненнән 30 км да, [[Сурахан районы]]нда, [[Сурахан]] авылы кырыенда ут гыйбадәтханәсе, монда төрле вакытта [[Зәрдөштлек]] дине тарафдарлары, [[Һинд дине]] тарафдарлары һәм [[Сикхлар]] табынганнар. XVII–XVIII гасырларда «мәңге» сүнми торган утлар — [[табигый газ]] чыганаклары урынында барлыкка килгән,<ref name="Мамедзаде"/>, шуңа күрә гыйбадәтханәнең атамасы «Атәшгяһ», моның мәгънәсе «Ут йорты», «Ут урыны».

Гыйбадәтханә корылмалы комплексының биналарын төзү датасы [[1713 ел]]га карый. Гыйбадәтханә үзе, фараз ителгәнчә, борынгы заманнан бирле булган һәм безгә беренчел планын саклап барып җиткән. Ут алтаре берникадәр дәрәҗәдә алтарьларның [[Мидия]] эпохасында борынгы традициясен чагылдыра, ул беренчел планын саклый. Шуннан ут алтаре традицион күренешкә ия дип нәтиҗә ясарга була, квадратның почмакларында дүрт багана, үзәк пространство купол белән капланган һәм дүрт яктан ачык. Гыйбадәтханәдә 24 келья бар. Хәзерге заманда Атәшгяһ Ширваншаһ Сарай комплексы филиалы буларак эшли. Күпсанлы туристлар арасында, бирегә дини сәфәр кылучылар итеп килүчеләр дә бар.<ref name="Мамедзаде">К. М. Мамедзаде. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времен до XIX в.), Баку, 1983.</ref>.

Баку янында территория инде иртә урта гасырларда чыганакларда сүнмәс утлар яну урыны буларак искә алына. Сара Ашурбейли буенча, бу феномен турында иң иртә искә алу V гасыр Византия авторы [[Приск Панийский]]да очрый. Янучы газ чыгулары турында монда VII—XVII–X гасыр әрмән һәм гарәп авторлары [[Абу Исхак аль-Истахри|аль-Истахри]], [[аль-Масуди]] һ.б. язган, ә шулай ук соңрак көнчыгыш һәм көнбатыш Европа чыгынакларында язылган булган. Иң көчле газ чыгулар Сураханы авылында булган<ref>{{китап

|автор = Ашурбейли С.А.

|башлык = История города Баку

|урын = Б.

|нәшрият = Азернешр

|ел = 1992

|битләр = 327

|бит = 408

|isbn = 5-552-00479-5

Кавказ артында Зәрдөштлек кануннары буенча утка табыну турында иң элек искә алу Сасанидлар чорына карый.<ref>Abolghassem Khamneipur. «Zarathustra: Myth - Message - History»</ref><ref>Сара Ашурбейли. «История города Баку: период средневековья»</ref>, алар биредә ут гыйбадәтханәләрен нигезләгәннәр. Өлкән [[мобед]] Картирның (III гасыр) «[[Кааба Зороастра]]»да язмасыннан билгеле булганча, ул Кавказ артында изге утларны корган һәм аларга хезмәт итәргә каһиннәрне билгеләгән: ''«Албания һәм Баласакан иленә кадәр үк, Албан капкаларына кадәр...шул илләрдә булган мәҗүсләрне һәм утларны тәртипкә салдым, җәберләүне һәм талауны тыйдым, алардан көчләп алынган нәрсәне кире бирдем; һәм аларны үз илемә китердем, маздаясний диненә күчердем һәм яхшы мәҗүсләрне хөрмәтле һәм шәп иттем»''<ref>[http://www.elibrary.az/docs/kasumova.pdf Надпись Картира на «Каабе Зороастра» в Накши-Рустаме, стр. 12 и 13. Касумова С. Ю. Азербайджан в III—VIIIII–VII вв. Этно-культурная и социально-экономическая история. Баку. Элм. 1993]</ref>.

[[Мовсес Хоренаци]] Багаван өлкәсен тасвирлаганда «Еотнпоракиан багинк» (борынгы әрмәнчә. «Җиде чокыр табыну урыны») топонимын искә ала һәм шахиншах Ардаширом I (227—241227–241) тарафыннан Багаванда ут гыйбадәтханәләрен кору турында яза.<ref>[http://www.vehi.net/istoriya/armenia/khorenaci/02.html#_ftnref330 Хоренский М. История Армении. Пер. с древнеармянского Г. Саркисяна, Айастан, Ереван, 1990]</ref>.

[[Гевонд]] (VIII гасырда) Атши-Багуан шәһәрен искә ала, анда сүнмәс утлар янган<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Gewond/frametext2.htm Гевонд. История халифов вардапета Гевонда, писателя VIII в., пер. с арм. К. Патканова, СПб, 1862]:"''После него властвует Шам или Гешм в продолжение 19-ти лет. В первый год своего правления он возымел злобное намерение и отправил военачальника Герта произвести поголовную перепись в Армении для большего еще отягчения рабства нашего, чтобы подвергнуть нас разного рода бедствиям. Он порицал щедрость Омара и обвинял его в том, «что он незаконно истратил сокровища, собранные его предшественниками»; и много причинил он бедствий Армении (до того), что все стонали от горьких притеснений, и не было никакой возможности избавиться от невыносимых бедствий. С тех пор рука его еще более отяготила над Арменией. В то же время начались беспокойства в странах северных; ибо царь хазарский, Хаган, умер. Мать его, Парсбит, приказала полководцу Тармачу собрать огромное войско и вести его на Армению; [72] и полководец выступил с собранным войском, и пошел через землю Гуннов и через проход Джорский, по земле Маскутов, и сделал набег на страну Пайтакаран. Он переправился через реку Аракс в Персию, разрушил Артавет, Гандзак-Шагастан, область, называемую '''Атши-Багуан''', Спатар-Пероз и Ормизд-Пероз."''</ref>. Кайбер галимнәр фикеренчә Атши — ул бозылган «Аташ» («ут») сүзе, ә Аташи-Багуан — «изге утлар урыны»<ref>С. Б. Ашурбейли. Очерк истории средневекового Баку (VIII — нач. XIX вв.), Издательство АН Азерб. ССР, Баку 1964. 336 стр.(21 п.л.)</ref>, ул хэзерге Баку булган.<ref>Ahmad Kasravi Tabrizi. Namha-ye shahrha va deyeha-ye Iran, I, Tehran, 1929. (نام شهرها و ديه‌هاي ايران)</ref>. Истахри 930 елда «Илләр һәм юллар китабы»нда язганча Баку янында яшәүчеләре зәрдөштлек дине тарафдарлары булган авыллар бар дип яза.<ref>[https://archive.org/download/BibliothecaGeographorumArabicorum1927Vol1ViaeRegnorumDescriptio/Istakhri-Leiden1927Ed.pdf Al-Istakhri. Kitab Masalik al-Mamalik. BGA, 1, ed. M. J. De Goeje., 1927 ]</ref> Шул ук мәгълүматны гарәп географы Абульфеда кабатлый<ref>[https://archive.org/download/gographiedabou00abal/gographiedabou00abal.pdf Geographie d’Aboulfeda traduite de Parabe en francais et accompagnee de notes et d’eclaircissements par M. Reinaud, t. I—III–II, Paris, 1848—18831848–1883]</ref>. Гөрҗи «[[Картлис Цховреба]]» язмасында Баку XIII гасырга кадәр Багаван дип аталган.<ref>Картлис Цховреба, т. I, Тбилиси, 1955 г., с. 371 (на фр. яз.); т. II, Тбилиси, 1959 г., с. 166 (на груз. яз.)</ref>.

Апшеронда җиде хөрмәт ителә торган чокыр турында 1683 елда Сураханы авылына сәяхәт кылган Алман сәяхәтчесе Кемпфер искә алган.<ref>[http://elib.doshisha.ac.jp/denshika/amoenitatum/210/imgidx210.html E. Kämpfer. Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum fasciculi V, quibus continentur variae relationes, observationes et descriptiones rerum Persicarum et ulterioris Asiae, multa attentione, in peregrinationibus per universum Orientum, collecta, ab auctore Engelberto Kaempfero. Lemgoviæ : Typis & Impensis Henrici Wilhelmi Meyeri, Aulæ Lippiacæ Typographi , 1712, p. 253—262253–262.]</ref>.

=== XVII—XVIIIXVII–XVIII гасырлар ===

Якынча XV—XVIXV–XVI гасырлардан бирле Ширванның Һиндстан белән дипломатик һәм сәүдә мөнәсәбәтләре киңәя. Төньяк Һиндстаннан тәмләткечләр һәм тукымалар сата торган сәүдәгәрләр акчасына (алар мөгаен Шиваизм һәм Сикх моннас сектасы тарафдарлары булган) <ref name=autogenerated1>Ашурбейли С. Б. Об истории Сураханского храма огнепоклонников</ref>, Сураханы авылы янында утка табыну урыны торгызылган булган һәм [[Һинд дине]] гыйбадәтханәсе һәм Сикхлар табыну урыны өчен кулланылган булган.<ref>Alakbarov, Farid (Summer 2003), «[http://azeri.org/Azeri/az_latin/manuscripts/land_of_fire/english/112_observations_farid.html Observations from the Ancients]», Azerbaijan International 11 (2): «''„according to historical sources, before the construction of the '''Indian Temple of Fire (Atashgah) in Surakhani''' at the end of the 17th century, the local people also worshiped at this site because of the 'seven holes with burning flame'.“''„</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=9qVkNBge8mIC The Indian diaspora in Central Asia and its trade, 1550—19001550–1900] ''“… George Forster … On the 31st of March, I visited the '''Atashghah, or place of fire; and on making myself known to the Hindoo mendicants''', who resided there, I was received among these sons of Brihma as a brother; an appellation they used on perceiving that I had acquired some knowledge of their mythology, and had visited their most sacred places of worship …»''</ref><ref>Ervad Shams-Ul-Ulama Dr. Sir Jivanji Jamshedji Modi, Translated by Soli Dastur (1926), [http://www.avesta.org/modi/baku.htm My Travels Outside Bombay: Iran, Azerbaijan, Baku]''Farroukh Isfandzadeh … Not just me but any Parsee who is a little familiar with our Hindu brethren’s religion, their temples and their customs, after examining this building with its inscriptions, architecture, etc., would conclude that this is not a Parsee '''Atash Kadeh but is a Hindu Temple''' … informed me that some 40 years ago, the Russian Czar, Alexander III, visited this place with a desire to witness the Hindu Brahmin Fire ritual … gathered a few Brahmins still living here and they performed the fire ritual in this room in front of the Czar … I asked for a tall ladder and with trepidation I climbed to the top of the building and examined the foundation stone which was inscribed in the Nagrik [or Nagari] script … the installation date is mentioned as the Hindu Vikramaajeet calendar year 1866 (equivalent to 1810 A. D.) …"''</ref>. В XVII гасырда чыганаклар буенча [[Баку]]га [[ут]]ка табыну өчен дини сәфәр кылучы Һинд дине тарафдарлары килгән. Гыйбадәтханәнең иң элек төзелүе 1713 елга карый. Соңракларына язма буенча сәүдәгәр Канчанагар акчасына 1810 елда төзелгән үзәк гыйбадәтханә-алтарь карый.

1683 елда Сураханыга килгән Э. Кемпфер язганча утка табынган кешеләр арасында, икесе Һиндстанга күчкән парслар.<ref>[http://elib.doshisha.ac.jp/denshika/amoenitatum/210/imgidx210.html E. Kämpfer. Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum fasciculi V, quibus continentur variae relationes, observationes et descriptiones rerum Persicarum et ulterioris Asiae, multa attentione, in peregrinationibus per universum Orientum, collecta, ab auctore Engelberto Kaempfero. Lemgoviæ : Typis & Impensis Henrici Wilhelmi Meyeri, Aulæ Lippiacæ Typographi , 1712, p. 253—262253–262] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071209044207/http://elib.doshisha.ac.jp/denshika/amoenitatum/210/imgidx210.html |date=2007-12-09 }}</ref>

XX гасыр башында гыйбадәтханәдә булган Джексонвека, 18 язманы билгели<ref>Jackson, A. V. Williams (Abraham Valentine Williams). From Constantinople to the home of Omar Khayyam</ref>. Бу язмаларның иң элеккесенең датасы Самват 1770 (1713 б. э.).

Бу язмаларның 14-се «Атлас к путешествию Б. А. Дорна по Кавказу и южному побережью Каспийского моря» китабында китерелгән (СПб., 1895, разд. III, 7 лл. Ср. также: Б. А. Дорн. Отчет об ученом путешествии по Кавказу и южному берегу Каспийского моря. Труды ВОАО, VIII, отд. оттиск, 1861, стр. 36.)<ref>Атласе к путешествию Б. А. Дорна по Кавказу и южному побережью Каспийского моря" (СПб., 1895, разд. III, 7 лл. Ср. также: Б. А. Дорн. Отчет об ученом путешествии по Кавказу и южному берегу Каспийского моря. Труды ВОАО, VIII, отд. оттиск, 1861, стр. 36.)</ref>. 1950 елда. Дж. М. Унвала бу язмаларның 16 фотосурәтен бастырган, анда Гурмукхи әлифбасы белән язылган ике язма тәрҗемә ителгән һәм Дэванагари язуы белән язылган һәм бер Фарсы язмасының өлешчә тәрҗемәсе тәкъдим ителә. Дэванагари язуында язылган язмаларның тәрҗемәсен Дж. М. Унвала бирми, һәм ул үзе дә, мәшһүр [[Санскрит]] галимнәре рәте дә аны тулысынча танып укый алмаган дип сылтама әйтә.<ref>J. M. Unvala. Inscriptions from Suruhani near Baku. Journ. of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Soc. (New Ser.), 26, 1950</ref>.

Кайбер язмалар ахырында датировкалар бар, аларда алар XVIII—XIXXVIII–XIX гасырларда эшләнгән булган дип язылган. Кайбер Һинд дине язмалары каты җимерелгән, бу аларны укырга авыр итә.

[[Файл:Малый почитаемый огонь. На заднем плане –— чахартаг и огни келий, горящие в ряд. Рисунок 1865 г..jpg|thumb|290px|Кече хөрмәт ителә торган ут. Арткы планда — чахартаг һәм кельялар утлары, алар рәткә тезелеп яналар. 1865 ел рәсеме.]]

Баван — Исфәһаннан көньякка таба урнашкан кечкенә авыл.<ref>[http://maps.google.ru/maps?f=q&source=s_q&hl=ru&geocode=&q=31.8597222%0951.9386111&aq=&sll=55.354135,40.297852&sspn=37.323078,79.013672&ie=UTF8&ll=32.122127,51.954346&spn=1.709642,2.469177&z=9 Bavan on Google maps]</ref>,<ref>[http://vajje.com/vajje/search/index?query=+%D8%A8%D9%90%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C Ali Akbar Dehkhoda. Loghatnameh, (in Persian), Tehran]</ref>. Исфәһанда һәм аның шәһәр янында XVII гасыр башыннан Зәрдөштлек җәмәгате булган. Солтан Шәех (1694—17221694–1722) вакытында Исфәһанның барлык диярлек Зәрдөштлек дине тарафдарлары сакланып калганнар, кайберәүләре генә сакланып калган. Йезд районында һаман да шундый качаклардан шәҗәрәсен алып барган гаиләләр бар.<ref>[http://avesta.isatr.org/zoroastr/Boyce0012.htm М. Бойс. Зороастрийцы. Верования и обычаи] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120924162348/http://avesta.isatr.org/zoroastr/Boyce0012.htm |date=2012-09-24 }}</ref>. «Бадак» сүзе шигырь рифмасын саклау өчен Баку шәһәре өчен кулланыла. (Название Баку в источниках XVI—XVIIIXVI–XVIII вв. в. писалось как Бадку, Бад-е кубе<ref>Мусеви Т. М. Средневековые документы по истории Баку. Баку, 1967, с. 63-6463–64 (на азерб. яз.)</ref>).

===== XIX—XXXIX–XX гасырлар =====

[[Файл:Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary b4 738-0.jpg|250px|thumb|290px|[[Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге]]ннән иллюстрация (1890—19071890–1907)]]

1840 елда Караим галиме Авраам Фиркович Дербенд шәһәренә килгән һәм Бакудан Зәрдөштлек тарафдары белән дини бәхәсендә катнашкан, моның турында ул үзенең «Авней-Зикарон» эшендә язган. Гәрчә рус коменданты аның оппонентын брамин дип таныштырса да, бәхәснең үзеннән Фиркович Зәрдөштлек тарафдары белән бәхәсләшкәне килеп чыга. Фиркович аннанː "Сез нишләп утка табынасыз? Бу бөтен яратылган нәрсә кебек мәхлукат түгелме?" дип сораган. Бакудан Зәрдөштлек тарафдары алар турыдан-туры утка табынмыйлар, ә Яратучыга (Q’rt’) ихтирам күрсәтәләр дип җавап биргән, аның символы булып ут тора. Яратучы өчен кулланылган төшенчә, Фиркович тарафыннан Q’rt’ дип язылган, ягъни бу Пәхләви Kerdar сүзе, бу «Яратучы» дигәнне аңлата. Хасият буларак бәхәс төрки телдә булган, ягъни Баку Зәрдөштлек тарафдары Азәрбайҗан телендә сөйләшкән.<ref>[https://www.jstor.org/pss/4030851 Dan Shapira. A Karaite from Wolhynia meets a Zoroastrian from Baku. Iran and the Caucasus, vol. 5, no. 1, 2001, pp. 105—106105–106]</ref>.

Инглиз Асшер Аташгяхка 1863 елның 19 сентябренда килгән. Ул аны «Аташ Джа» дип атаган һәм гыйбадәтханәдә Һиндстаннан һәм Ираннан дини мөсафирлар бар икәнен әйтә.<ref>Ussher. A Journey from London to Persepolis. pp. 208—207208–207, L., 1865.</ref>

Немец бароны Макс Тильман бу гыйбадәтханәгә 1872 елның октябренда килгән. Үзенең хатирәләрендә ул: «Бомбей парслары җәмәгате монда каһинен җибәргән; берничә елдан соң ул алмаштырылган булачак. Аның биредә булуы кирәк, чөнки монда Иран кырыйларыннан (Йезд, Керман) һәм Һиндстаннан мөсафирлар килә һәм алар бу изге урында берничә ай яки ел дәвамында торалар.» дип яза<ref>Thielmann, Journey in the Caucasus, Persia, and Turkey in Asia, Eng. tr. by Heneage, 2. 9—129–12, London, 1876</ref>.

Брюстан соң гыйбадәтханәгә килгән Эрнест Орсоль билгеләгәнчә парс каһине 1864 елда үлгәннән соң Бомбей парслары панчаяты берничә елдан соң монда яңа каһинне җибәргән, әмма монда Һиндстаннан һәм Ираннан килгән дини мөсафирләр бу табыну урынын онытканнар инде һәм 1880 елга анда инде беркем дә булмаган.<ref>[http://catalog.hathitrust.org/Record/006773380 E. Orsolle. Le Caucase et la Perse. Ouvrage accompagné d’une carte et d’un plan. Paris, E. Plon, Nourrit et cie, 1885, pp. 130—142130–142]</ref>.

1905 елда Дж. Генри үзенең китабында билгеләгәнчә, 25 ел элек (ягъни 1880 елда) Сураханыда соңгы фарсы каһине үлгән<ref>[https://books.google.az/books?id=1ZkH_8D7E5cC&pg=PR1&lpg=PR1&dq=J.+D.+Henry,+Baku,+an+Eventful+History&source=bl&ots=-kNPzXFLEQ&sig=ZtJxRy5v81a0jxLz9nFBsbITuIw&hl=ru&ei=IBIZTZDCFMq08QPcqMiDBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CCAQ6AEwAQ J. D. Henry, Baku, an Eventful History, 1906]</ref>.

Галим М. С. Саяпин язганча, XX гасыр башында Сураханыдан 11 км да урнашкан Апшерон авылы Говсаннан бер карт әйтүе буенча аның хәтерендә (ягъни XIX гасырның икенче яртысында) аның тирәли утка табынучы картлар яшәгән, гәрчә аларның балалары инде мөселманнар булган.<ref>Саяпин М. С. Бакинские древности (Взгляды обывателя). Рукопись ФП-328 библиотеки НАН Азербайджана, 1930 г.</ref>

1925 елда «Азәрбайҗанны Өйрәнү һәм Тикшерү Җәмгыяте» чакыруы буенча Бакуга парс профессоры Дж. Дж. Моди килгән, ул шул вакыттагы җөмһүрият җитәкчесе — [[Агамалы оглы, Самед Ага]] белән очрашкан. Очрашу вакытында Моди, парс традициясе Азәрбайҗанны мәңге утлар иле итеп хәтерләгән һәм Бакуга килүен Воурукаш диңгезенә һәм мәңге утлар гыйбадәтханәләренә дини сәфәр буларак каравын әйткән. Ул мәгълүм иткәнчә, парс кулъязмаларында «Хәзәр диңгезенең көнбатыш ярында ут гыйбадәтханәләре» искә алына<ref>«Маариф ве медениет» («Просвещение и культура»), № 2, 1925 г., Баку, с. 37-3837–38</ref>. Моди Каспий ярында гыйбадәтха кылган, [[Кызлар манарасы]]на зиярәт кылган, ул аны борынгы Аташкаде (ут гыйбадәтханәсе) дип санаган, моның турында ул соңрак хәтирәләрендә язган. Ул шулай ук Аташгяхка килгән, әмма күп санлы Һинд дине аттрибутлары булганга күрә (кельяның керүләре өстендә язмалар, чахартаг түбәсендә тришул) ул аның архитектурасында («чахар-таглар») Сасанид чоры утлары гыйбадәтханәсе хасиятләрен танымаган һәм Аташгяхны Һинд дине гыйбадәтханәләренә карый дип әйткән.<ref>[http://avesta.org/modi/baku.htm Maari Mumbai Bahaarni Sehel — Europe ane Iran-nee Musaafari-naa 101 Patro. 1926, p. 266—279266–279 (English translation: «My Journey outside Mumbai — 101 letters of my Europe and Iran Journeys.» by Ervad Shams-Ul-Ulama Dr. Sir Jivanji Jamshedji Modi. Translated from Gujarati by Soli P. Dastur in 2004.]</ref>.