Китаби дәдә Коркыт: юрамалар арасында аерма

'''Китаби дәдә Коркыт''', шулай да '''КитабыКитаби дәдә Коркут, Угызнамә''' ({{lang-tr|Dede Korkut Kitabı}}; {{lang-az|Kitabi-Dədə Qorqud}}, کتاب دده قورقود; {{lang-tk|Dädem Gorkut kitaby}}) — [[Угыз төркиләре|угыз төрки халыкларының]] иң танылгын эпик әсәрләренең берсе. Бу әсәрдә күчмә [[Төрки халыклар|төрки халыкларның]] [[Mäcüsilek|мәҗүси]] чорларда һәм иртә [[ислам]] чорларында яшәү рәвеше, әхлакый кыйммәтләре һ.б. сыйфатлары киң һәм тирән сурәтләнә. Китапта чагылыш тапкан вакыйгалар [[төрекләр]], [[әзериләр]], [[төрекмәннәр]], [[казакълар]], [[Кыргызлар|кыргызларның]] һәм күп башка [[Төрки халыклар|төрки халыкларның]] уртак [[Мәдәни мирас|мәдәни мирасның]] мөһим өлеше булып тора.<ref>{{harvp|Barthold|1962|p=6}}</ref> [[Монгол телләре|Монгол]] һәм [[төрки телләр]] гаиләсенә караган 1000 гә якын эпик әсәрләрнең иң танылганнарның берсе.

Китаби дәдә КоркутКоркыт, шулай ук ОгузнамәУгызнамә атамасы астында, иң әүвәл, [[Uğızlar|төрки-огуз]] халыклары яшәгән мәйданда, ягъни [[Анадолу|Анадолудан]] алып [[Урта Азия|Урта Азиягә]] кадәр [[Кавказ таулары]] аша сузылган җирләрдә, киң таралыш тапкан [[дастан]].<ref>[https://archive.is/20050526183524/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/019/701.htm "Dastan". ''Great Soviet Encyclopedia'' (in 30 volumes), Third edition, Moscow, 1970]</ref><ref>{{cite web|url=http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/061/550.htm|archiveurl=https://archive.today/20050525145131/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/061/550.htm|url-status=dead|title=«ÐšÐ¸Ñ‚аби деде Коркуд»|date=25 May 2005|archivedate=25 May 2005|website=archive.is|accessdate=26 January 2019}}</ref> Бартольд дастанның килеп чыгышын [[Кавказ таулары|Кавказ таулар]] җирләре белән бәйләнешен ассызыклый.<ref>{{harvp|Barthold|1962|p=120}}</ref>

Төрки халыклар, бигрәк тә үзен [[Uğızlar|огузларугызлар]] белән бәйләүчеләр тарафыннан бу китап этник үзенчәлекләр, [[тарих]], гореф-гадәтләр һәм әхлакый кыйммәтләрнең тасвирласынтасвирламасын саклап барган тупланма буларак күзаллана. Бу китапта [[Угыз төркиләре|угыз төркиләренең]] бәйсезлек өчен көрәше дә киң чагылыш тапкан.<ref>{{harvp|Lewis|1974|p=9}}</ref>

Әсәрнең төп өлешен тәшкил итүче унике кисәк төркиләр [[Ислам|Ислам динен]] кабул итүеннән соң язылган, шуңа күрә күпчелек очракта уңай каһарманнар [[Мөселман|мөселманнармөселман]] буларак, ә тискәре каһарманнар [[Көфер|кяферләркяфер]] буларак сурәтләнү еш очрый, әмма, шуңа карамастан, [[Төрки халыклар|төркиләрнең]] [[Ислам|Исламга]] кадәрге чорлар магиясе белән бәйле мотивлар да тирән чагылыш таба. Хәтта төп каһарман КоркутКоркыт бабай да күрәзәче һәм җырау буларак сурәтләнә. Аның һәр барлыкка килүе әсәрнең төрле кисәкләрен бәйләү өчен кулланыла, 13 нче кисәктә аның тарафыннан әйтелгән сүзләр җыелган.<ref name="aton.ttu.edu">[http://aton.ttu.edu/Introduction_to_DEDE_KORKUT.asp Prof. H.B.Paksoy (ed.), "Introduction to Dede Korkut"] (As Co-Editor), ''Soviet Anthropology and Archeology'', Vol. 29, No. 1. Summer 1990; and, "M. Dadashzade on the Ethnographic Information Concerning Azerbaijan Contained in the Dede Korkut dastan", ''Soviet Anthropology and Archeology'', Vol. 29, No. 1. Summer 1990. Reprinted in H. B. Paksoy (Ed.), ''Central Asia Reader: The Rediscovery of History'' (New York/London: M. E. Sharpe, 1994), {{ISBN|1-56324-201-X}} (Hardcover); {{ISBN|1-56324-202-8}} (pbk.)</ref>

Тарихчы Рәшид-әд-Дин Хәмәдани (1247–1318) КоркутКоркыт бабасының чын кеше булуын һәм 295 ел яшәвен ассызыклыйассызыклаган: улКоркыт бабай [[Uğızlar|угыз]] хакиме Явкуй хан заманында дөньяга килгән, илче буларак [[пәйгамбәр]] янына җибәрелгән, [[Ислам]] динен кабул иткән, бөек [[Uğızlar|угыз]] ханына киңәшләр биргән, бөек хан сайлауларында катнашкан һәм аның балаларына исем биргән.<ref>{{harvp|Lewis|1974|p=12}}</ref>

Төрле кисәкләрдә урын алган бәрелешләр һәм сугышлар [[Uğızlar|угыз]], [[Кыпчаклар|кыпчак]] һәм [[Печенеги|печенег]] кабиләләре арасында булуы фараз. Әсәрнең эчтәлегедәэчтәлегендә [[Аурупа]] мәдәниятенә хас мотивлар да киң таралган.<ref>{{cite web|url=https://mbdincaslan.com/index.php/koseyazilari/item/448-karsilastirmalimitoloji|title=Karşılaştırmalı Mitoloji: Dede Korkut Alman Mıydı? - mbdincaslan.com|first=M. Bahadırhan|last=Dinçaslan|website=mbdincaslan.com|accessdate=26 January 2019}}</ref> Мәсәлән, "күз күптергән" сыңар күзле аюлар кебек пәриләрпәриләрнең Гомерның "Одиссея"сында сурәртәнгән Циклоплар белән бәйләнеше сизелә. Әсәрдә төркиләрдә таралыш тапкан спорт төрләренә һәм уеннарына дә тасвирлама бирелә: мәсәлән, ук ату, атта чабыш, сөңге ыргыту, [[көрәш]] һәм поло сурәтләнә.<ref>[http://www.thesportjournal.org/2003Journal/Vol6-No3/turkey.asp Dr. Ergun Yurdadon, Chair of Recreation Management, United State Sports Academy, ''Sport In Turkey: The Pre-Islamic Period'', Volume 6, Number 3, Summer 2003] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070218015220/http://www.thesportjournal.org/2003Journal/Vol6-No3/turkey.asp|date=2007-02-18}}</ref>