ТАССРның төзелүе: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Төзәтмә аңлатмасы юк |
Төзәтмә аңлатмасы юк |
||
Юл номеры - 1:
[[Файл:Emblem of the Tatar ASSR (1920-1926).jpg|200px|thumb|right|1920-1926 еллардагы [[ТАССР]] [[герб]]ы. Проект авторы: [[Бакый Урманче]].]]
'''[[ТАССР]] төзелүе''' (''Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасының төзелүе'') - XX гасырда [[Татарлар|татар халкы]]<nowiki/>ның үз дәүләтчелегенә ирешү юлында иң җитди адымнарының берсе.
Нигезе [[XIX гасыр|XIX]]-[[XX гасыр|XX гасырлар]] чигендәге [[җәдитчелек]] һәм татар [[Мәгърифәтчелек (агым)|мәгърифәтчелеге]] аркасында, [[:Төркем:Русия мәдрәсәләре|Русия мәдрәсәләрендә]] [[Ислам|мөселман дини укуларыннан]] тыш, [[Дөньявилык|дөньяви]] [[фән]]-[[Белем|белемнәрне]] кертү белән салына.
Барлыкка килүенә [[Беренче Русия инкыйлабы]] һәм [[Патша Думасы]], [[Пётр Столыпин]] җитәкчелегендәге {{Русия империясе байрагы}} хөкүмәтенең аграр ислахы, [[Беренче бөтендөнья сугышы]], [[Февраль инкыйлабы]] һәм [[Вакытлы хөкүмәт]], [[Октябрь инкыйлабы]] һәм [[Русия ватандашлар сугышы]], [[1921-1922 еллар ачлыгы]] һәм {{ССРБ байрагы}} барлыкка килүе, соңрак [[ССРБдагы күмәкләштерү|күмәкләштерү]] һәм [[Сталин репрессияләре]] кебек вакыйгалар тәэсир итә. Альтернатив вариантлары буларак [[Милләт Мәҗлесе]] тәкъдим иткән [[Файл:Idel-ural.png|20x20пкс]] [[Идел-Урал республикасы]] һәм совет хәкимиятләре тәкъдим иткән [[Татар-Башкорт Совет Социалистик Республикасы]] була.{{Портал|Татар тарихы|Татарстан}}
== XX гасырда татар халкы хакимияте урнашу алшартлары ==
Строка 73 ⟶ 75 :
|
|}
[[File:Sadretdin Maksudov.jpeg|thumb|[[Садри Максуди]]]]
Төрле халыкларның Дәүләт думасында тавышлары елдан ел кими. [[Русия]]<nowiki/>дән конституцион монархия ясарга омтылган либераллар патша хөкүмәтен бәреп төшерергә омтылган оппозицион Прогрессив блок ягына басарга мәҗбүр булалар.
Строка 94 ⟶ 96 :
Бөтенрусия учредительләр җыенында 1918 елның гыйнварында Русия Демократик Федератив республика буларак игълан ителә. Ике көннән соң Уфада Милләт мәҗлесе тарафыннан [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал штаты]] [[Ильяс Алкин]], [[Галимҗан Шәрәф]] эшчәнлеге белән Федератив Русиянең субъекты дип таныла. Өч территориаль үзәк билгеләнә: Казан, Уфа, Оренбург.
[[Файл:Г.Ш.Шәрәф.jpg|thumb|[[Галимҗан Шәрәф]]]]
Бу агымга каршы [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|большевиклардан]] тыш, [[Wäisilär xäräkäte|вәиси ислам хәрәкәте]] дә чыга. Татар большевиклары [[Мулланур Вахитов|М.Вахитов]], [[Мирсәет Солтангалиев|М.Солтангалиев]] тарафыннан “[[Казан мөселман социалистик комитеты|Мөселман комиссариаты]]” булдырыла. 1918 елның мартында азатлык һәм [[Wäisilär xäräkäte|вәисиләр хәрәкәтләре]] бәрелешәләр, С.Вәисов хәлак була. Бу форсат белән кулланып, большевиклар гаскәрләрен татар районнарына кертә һәм [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал республикасы]]<nowiki/>ның җитәкчеләрен кулга ала.
[[File:SultanGaliyev0011.jpg|thumb|[[Мирсәет Солтангалиев]]]]
[[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|Большевиклар]] тарафыннан 1918 елның 22 мартында [[Татар-Башкорт Совет Социалистик Җөмһүрияте|Татар-Башкорт совет җөмһүрияте]] төзелүе турында декрет кабул ителә<ref>[http://www.hrono.ru/libris/stalin/4-4.html Нарком по делам национальностей Иосиф Виссарионович Сталин: «Выступления на совещании по созыву учредительного съезда татаро-башкирской советской республики» «Правда» № 96 и 101, 18 и 24 мая 1918 г.]</ref><ref>[http://www.hrono.ru/libris/stalin/4-35.html Нарком по делам национальностей Иосиф Виссарионович Сталин: «О татаро-башкирской советской республике». «Правда» № 53, 23 марта 1918 г.]</ref>, ләкин [[Ватандашлар сугышы|гражданнар сугышы]], [[Советлар Берлеге коммунистик фиркасе|большевиклар]] хөкүмәте чишә алмаслык сорауларның күбәюе сәбәпле гамәлгә куела алмый. Шул ук вакытта бу вакыйгалар халыкта ризасызлык тудыра башлый. [[Татар-Башкорт Совет Социалистик Җөмһүрияте|Татар-Башкорт совет җөмһүрияте]] төзелүе фәрманын Бөтенрусия советлар җыены (ВЦИК), аның президиумы (президиум ВЦИК) һәм Халык коммиссарлары советы (СНК) Декреты чыгармаганга күрә, ул легитим булмый<ref name=":0" />. 1919 елның 13 декабрендә большевикларның Үзәк Комитеты [[Татар-Башкорт Совет Социалистик Җөмһүрияте|Татар-башкорт республикасы]] оешуга каршы чыга.
[[Файл:Mullanur wahitov.jpg|thumb|[[Мулланур Вахитов]]]]
Милли идарә рәисе [[Садри Максуди]] Совет коммиссариатының карарлары легитим түгел дип әйтә. Тик юридик эшләрне аңламаган халык моңа әһәмият бирми. 1918 елның март-апрелендә Милли идарә башлыгы буларак, [[Садри Максуди]] [[Мәскәү]], [[Казан]], [[Уфа]]<nowiki/>да Советлар режимы лидерлары белән сөйләшүләр алып бара. Милләт Мәҗлесе аңа министр-президент вәкаләтләрен бирә. Алар Русия Федерациясе эчендәге [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал]] яклы була. Милләт Мәҗлесе III Бөтенрусия Советлар съездында игълан ителгән [[Русия Совет Федератив Социалистик Җөмһүрияте|РСФСР]]<nowiki/>ның субъекты булачак [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССР]]<nowiki/>ны танымыйлар.
Строка 111 ⟶ 113 :
== Татарстан АССРның оешуы ==
{{Төп мәкалә|«Татарстан Автономияле Совет Социалистик Җөмһүрияте» турында декрет}}[[Файл:Этнографик_карта.jpg|thumb|[[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССРның]] беренче
Адмирал [[Александр Колчак|А.Колчак]] белән сугыш барган вакытта 1919 елның 20 мартында Совет һәм Башкорт хөкүмәте арасында килешүгә имза куела<ref>[http://www.bashinform.ru/longread/rojdenie_respubliki Рождение республики] ''www.bashinform.ru''</ref>. Бу килешү буенча башкорт гаскәре [[Эшче-крестьян Кызыл Гаскәре|Кызыл армия]] тарафына күчә. Татар коммунистлары күп татарлар яшәгән җирләрне бу беренче оешкан республикага кертүгә каршы чыгалар. Башкортлар үрнәгендә, татар большевиклары да Советлар хөкүмәтеннән Татар җөмһүриятен булдыру таләбен белдерәләр.
Строка 154 ⟶ 156 :
* [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы]]
▲* [[Бөтенрусия оештыру җыелышы]]
*[[«Татарстан Автономияле Совет Социалистик Җөмһүрияте» турында декрет]]
▲* [[Иттифак фиркасе]]
▲* [[İdel-Ural Ştatı|Идел-Урал Штаты]]
== Чыганаклар ==
| |||