Казак: юрамалар арасында аерма

КАЗАК[қаºзақ] «казак ; казах», диал. қазақ «вдовый; холостой, холостая; одинокий, солдат» <ref>ТТДС I: 186</ref>, «вид раскладки снопов» <ref>ТТДС I: 225</ref>, казак ат «мерин» <ref>ДС I: 71</ref>, казак яту «бездельничать» ~ добр. qazaq «румын», кр.-тат. qazaq «христиан», башк. қазақ қоҙа «шáфер» <ref>БҺҺ II: 127</ref>, чув. хосах, хусах «буйдак; тол», хосах «уенда – качучы», хусах (хосах) лаша «казак ат – алаша», хусах йупа «терәк багана» (к.<ref>Ашмарин XVI: 238–239; Федотов II: 369–370 һ.б.</ref>), ш. ук чув. касак варианты да бар: касак шывĕ «янгын сүндерү өчен су», касак яшки «казак ләкшәсе» – өйрә (<ref>Сергеев 1968: 26</ref>); мар. ажак, ожак «буйдак» < болг. теленнән, казак «буйдак» < рус. яисә тат.; рус. казак, козак сүзенең мәгънәләре чиксез күп, иң билгелеләре: «украин гаскәрие, украин; татар армиясендә солдат; һәвәскәр солдат (доброволец), рыцарь, атчабар; качкын, сукбай, маҗара эзләүче; казак (украин теле элементлары булган халык); батрак; буйдак; каекларда яллы ишкәкче; хезмәтче, хадим» (<ref>Кочин: 138, к. ш. ук Мусина</ref>) һ.б. Казан губернасы тарихчысы И.А. Износков (к. аныкы: <ref>Материалы для истории христианского просвещения инородцев Казанского края. М., 1895: 15)</ref> буенча, казак дип лашманнарны атаганнар һәм хәзерге казаклар дип аталган авылларны лашманнар нигезләгән. К. ш. ук <ref>Аникин: 232–233</ref>.

Бүтән халыкларда: үзб. қазақ, нуг., к.-балк., ком., кр.-тат. қазақ «барымтага йөрүче, юлбасар», чыгт. (<ref>Будагов II: 54</ref>) «сукбай» ~ фар. қазақ «хөкүмәткә буйсынмаган кавем» һ.б. Казак сүзенең этимологиясенә багышланган хезмәтләрнең санына чыгу кыен. Татарлар һәм башкортлар төрки казак халкын кыр казагы яки кыргыз казагы дип атаганнар (Хисамова 1981: 183), ягъни казак – «атлы солдат» сүзеннән чыгарылган. Егоров (1964) һәм аннан күрмәкче Р. Батулла (к. <ref>«Мәдәни җомга» 2001, № 28: 9)</ref> да казакны качак сүзеннән чыгара, ләкин бу фонетик закончалыкларга туры килми.

Казаклар үзләре бу этнонимның этимологиясенә багышланган бөтен бер калын том нәшер иттеләр (<ref>Қазақтар, т. IV. 1994)</ref>. Қазақ сүзенең этимологиясе белән күптән шөгыльләнүче А. Абдырахманов казақ < каз оқ «каз кабиләсе» дип барса, казакларның күпчелек телчеләре үзләрен бор. сак халкы атамасы белән бәйлиләр (каз сак, имеш), моңа дәлил итеп иске рус. кайсак «казах» сүзен китерәләр. Ләкин бу атама калмык теленнән килә (калм. телендә з авазы йска алмаштырыла: з > йс). Әлеге китап авторларының (алар илле кеше) күбесе әлеге качак вариантын кабатлый һ.б.