Wikipedia

Татарстан: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Төзәтмә аңлатмасы юк
Derslek (бәхәс | кертем)
33 974 үзгәртергә
к 5.101.17.110 үзгәртүләре (бәхәс) IanraBot юрамасына кадәр кире кайтарылды
Тамга: кире кайтару
Юл номеры - 1:
{{twinCYR|Tatarstan}}
{{ДәүләтВМ}}
'''Татарстан Республикасы''' ('''Татарстан''', {{lang-ru|Республика Татарстан}})&nbsp;— [[РоссияРусия Федерациясе]] белән [[әгъза ил|берләшкән]] һәм [[РоссияРусия Федерациясе субъектлары|РоссияРусия Федерациясе субъекты]] булган демократик [[хокукый дәүләт]], [[Татарстан Конституциясе]], [[Рәсәй Федерациясе]] һәм Татарстан арасындагы махсус шартнәмә нигезендә Рәсәй Федерациясе белән берләшкән республика.<ref>http://constitution.garant.ru/region/cons_tatar/chapter/1/#block_100000 Татарстан конституциясе, мәк. 1</ref> Татарстан РоссиянеңРусиянең [[Идел буе федераль бүлгесе]]нә керә. Республика [[башкала]]сы&nbsp;— [[Казан]] [[шәһәр]]е.
 
{{цитата|автор=[[Татарстан Республикасы Конституциясе]]|Татарстан Республикасы [[суверенитет]]ы, РоссияРусия Федерациясе карамагындагы мәсьәләләрдән һәм РоссияРусия Федерациясе белән Татарстан Республикасының уртак карамагындагы мәсьәләләр буенча РоссияРусия Федерациясе [[вәкаләт]]ләреннән тыш, дәүләт [[хакимият]]енең (канун чыгару, башкарма һәм суд) бөтен тулылыгына ия булуда чагыла һәм Татарстан Республикасының аерылгысыз [[хасият]]е була.}}
 
РоссиядәРусиядә [[икътисад]]ый яктан иң көчле [[төбәк]]ләрнең берсе. [[1920 ел]]ның [[27 май|27 маенда]] төзелгән ([[ТАССР]]).
 
== Географик мәгълүмат ==
''Төп мәкалә: [[Tatarstan cäğräfiäse|Татарстан географиясе]]''
 
Татарстан [[РоссияРусия Федерациясе]] үзәгендә, [[Көнчыгыш Аурупа тигезлеге]]ндә, ике зур елга&nbsp;— [[Идел]] һәм [[Чулман]] очрашкан урында урнашкан. [[Казан]] [[Мәскәү]]дән {{сан|797|км}} ераклыгында урнашкан.
 
Республика территориясе озынлыгы&nbsp;— төньяктан көньякка {{сан|290|км}} һәм көнбатыштан көнчыгышка {{сан|460|км}}. Татарстан чит ил дәүләтләре белән чиктәш түгел.
Юл номеры - 65:
=== Файдалы казылмалар ===
==== Нефть ====
Республиканың иң зур байлыгы&nbsp;— [[нефть]]. Тулаем запас зурлыгы 1 млрд тонна исәпләнә. Татарстанда 127 урында нефть булуы билгеле, алар үз эченә 3 меңнән артык ятманы кертә. [[Лениногорск районы]]нда урнашкан [[Ромашкино нефть чыганагы]]&nbsp;— РоссиядәРусиядә иң зур чыганклардан берсе; шулай ук Яңа Елхау һәм Савызбаш эре чыганаклары, уртача Баулы чыганагы бар.<ref>http://www.vsegei.ru/ru/info/gisatlas/pfo/tatarstan/14-15_uvogrpip_tat.xls</ref> Нефть белән бергә [[иярчен газ]] да чыгарыла&nbsp;— нефтьнең бер тоннага якынча {{сан|40|м}}³. Берничә кечкенә [[табигый газ]] һәм газ конденсаты чыганаклары булуы мәгълүм.
 
==== Күмер ====
Юл номеры - 97:
== Тарих ==
{{Төп мәкалә|Татарстан тарихы}}
[[Рәсем:Jubcoin 2005 10rub respublikatatarstan revers.gif|right|210px|thumb|Казан меңеллыгына чыккан РоссияРусия банкының истәлекле тәңкәсе]]
Беренче торак урыннар тарихы [[VIII гасыр (б.э.к.)|безнең эрага кадәр VIII гасыр]]га барып тоташа. Соңрак, [[IX гасыр|IX]]–[[XIII гасыр]]ларда бу җирләрдә [[Болгар дәүләте]] урнашкан булган. [[XIII гасыр]]да ул монголлар тарафыннан җимерелә, һәм, [[Чыңгызхан]] империясенең таркалуыннан соң, [[Җучи Олысы|Җучи олысы]] составына кертелгән.
 
[[XV гасыр]]ның башында [[Олуг Мөхәммәд хан]] Казан ханлыгының [[Алтын Урда]]га бәйсезлеге турында игълан итте. Яңа дәүләт мөстәкыйль рәвештә Мәскәү белән мөнәсбәтләрне төзи башлаган. Казанда Мәскәү яклы фирка (партия) бик көчле булган, чөнки сәүдәгәрлекнең бер өлеше Мәскәү белән тыгыз сәүдә мөнәсәбәтләрендә булган; шуның өстәвенә, Мәскәү Казан сәясәтенә зур тәэсир ясаган һәм тәхеткә үзенә кирәк булган ханны утырту өчен аның эчке эшләренә еш кына тыкшынган булган. [[1552 ел]]да, [[Явыз Иван]] дәверендә, Казан ханлыгы җимерелә һәм [[Мәскәү патшалыгы]] составына кертелә.
 
РоссияРусия составында Казанны [[Казан патшалыгы]], ә аннан соң [[Казан губернасы]] дип атаганнар. Территория үзидарәсез булган&nbsp;— губерна башында император тарафыннан тәгаенләнгән губернатор торган.
 
[[1920 ел]]да [[Владимир Ленин]] тәкъдиме буенча [[s:АТССР оештыру турындагы декрет|АТССР оештыру турындагы декрет]] кабул ителә, ул [[РСФСР]] составына керде.
Юл номеры - 111:
* [[1992 ел]]ның [[31 март]]ында Татарстан [[Чечня]] белән берлектә [[Федератив килешү]]не имзаламады.
* [[1992 ел]]ның [[6 ноябрь|6 ноябрендә]] [[Татарстан конституциясе]] кабул ителде.
* [[2000 ел|2000 елдан башлап]] Конституциягә кертелгән үзгәртүләр нәтиҗәсендә Татарстан&nbsp;— [[РоссияРусия Федерациясе субъектлары|РоссияРусия Федерациясе субъекты]].
* [[2002 ел]]ның [[19 апрель|19 апрелендә]] [[Татарстан Дәүләт Советы]] Конституциягә кертелгән үзгәртүләрне хуплады.
* [[2005 ел]]ның октябрендә Татарстан һәм федераль үзәк арасында яңа килешү имзаланды. Килешүдә ике дәүләт теле расланды.
Юл номеры - 376:
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" | <ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls</ref>
|}<noinclude>
{{clear}}Татарстан&nbsp;— РоссиядәРусиядә бердәнбер ике миллионлы агломерациягә (бер үзәкле Казан һәм күпүзәкле Чаллы (Түбән Кама) агомерацияләре) ия булган төбәк. Республикадә шулай ук ярым миллионлы Әлмәт (Көньяк Татарнстан) агломерациясе бар.
 
Татарстан ике иярчен шәһәр&nbsp;— 155-мең Иннополис фән шәһәре һәм 100-меңле Салават Күпере,&nbsp;— төзелеше алып барыла. Шулай 40-меңле Смарт-сити һәм 157-меңле Яшел Үзән иярчен шәһәрләрне булдыру планда тотыла.
Юл номеры - 417:
Җөмһүрият нык үскән транспорт челтәренә ия. Аның нигезен авиасызыклар, тимер юллар һәм дүрт көймә йөрешле ([[Идел]], [[Чулман]], [[Нократ]], [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]]) елга тәшкил итә.
 
РоссиянеңРусиянең иң эре транспорт системалары кисешкән ноктада урнашкан, Татарстан аша Уралның, [[Себер]]нең, Ерак Көнчыгышның Үзәк РоссияРусия һәм кайбер [[БДБ]] илләре белән элемтә тормышка ашырыла.
 
===== Тимер юл транспорты =====
Юл номеры - 423:
 
=== Тышкы икътисади элемтәләр ===
РоссияРусия төбәкләрнең күпчелеге кебек үк, Татарстанның дөньяның күп илләре белән туры икътисади элемтәләр бар, илләрнең кайберәүләрдә Татарстанның тышкы икътисади вәкиллекләре ачылган.
 
== Дәүләт төзелеше ==
'''РоссияРусия дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамә'''
 
РоссияРусия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамәне аслау хакында Федераль канун Дәүләт Думасы тарафыннан [[2007 ел]]ның [[4 июль|4 июлендә]] кабул ителде Федерация Советы тарафыннан [[2007 ел]]ның [[11 июль|11 июлендә]] хупланды<ref>[http://portal.tatarstan.ru/tat/documents/polnomochia.htm РоссияРусия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турында Шартнамә]</ref>.
 
=== Конституция ===
Юл номеры - 491:
 
== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Татарстан|РоссияРусия Федерациясе}}
* [http://test.ebook.tatar/tt/encyclopedia/gosudarstvennoe-ustroystvo-i-naselenie Татарстан дәүләт төзелеше һәм халкы] @ [[Tatarile]]
* [[Татарстан Республикасы Кызыл китабы]]
Юл номеры - 513:
{{Татарстан темаларда}}
{{Татарстан}}
{{РоссияРусия республикалары}}
{{РоссияРусия Федерациясенең Идел буе федераль бүлгесе}}
{{Төрки дәүләтләр һәм автономияләр}}
{{РоссияРусия субъектлары}}
 
[[Төркем:Татарстан|*]]
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Татарстан