Wikipedia

Уфа: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Derslek (бәхәс | кертем)
33 974 үзгәртергә
Төзәтмә аңлатмасы юк
Ильвир (бәхәс | кертем)
5291 үзгәртергә
к викиләштерү
Юл номеры - 1:
{{ТП
| халәт = шәһәр
| татар исеме = Уфа
| сурәт = Salavat Yulaev.jpg
| чын исем = {{lang-ba|Өфө}}
| ил = Русия
| герб = Coat of arms of Ufa.svg
| байрак = Flag of Ufa.svg
| герб киңлеге =
| байрак киңлеге =
| lat_deg = 54 | lat_min = 44
| lon_deg = 55 | lon_min = 58
| CoordAddon = region:RU_type:city(1100000)
|CoordScale =
| ЯндексХарита = http://maps.yandex.ru/map_search.xml?map=5&lay=28&id=2998
| ил харитасы зурлыгы =
| төбәк харитасы зурлыгы =
| район харитасы зурлыгы =
| төбәк төре = Республика
| төбәк = Башкортстан
| төбәк җәдвәлдә = Башкортстан
| район төре =
| район =
| район җәдвәлдә =
| җәмгыять төре =
| җәмгыять =
| җәмгыять таблицада =
| ил харитасы = Russia_edcp_location_map.svg
| төбәк харитасы = Outline_Map_of_Bashkortostan_2.svg
| район харитасы =
| эчке бүленеш = 7 район
| башлык төре = Уфа мэры
| башлык = [[Өлфәт Мостафин]]<ref>[http://www.bashinfor Уфа мэры булып Өлфәт Мостафин сайланды.] «[[Азатлык радиосы]]», 29.09.2018</ref>
| нигезләү датасы = 1574 = 1574
| беренче телгә алу =
| элеккеге исемнәр =
| халәт бирле = 1586
| мәйдан = 707
| биеклек төре =
| ТП мәркәзе биеклеге = 150
| климат =
| рәсми тел = башкорт теле, <br /> рус теле
| халык саны = {{үсү}} 1 062 300<ref name="population">[http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/pril4.xls Халык саны 100 меңнән артык булган Русия шәһәрләре исемлеге]</ref>
| исәп елы = 2010
| халык тыгызлыгы = 1466
| агломерация = {{үсү}} 1 300 000
| милли состав = [[татарлар]], [[башкортлар]], [[урыслар]] һ.б.
| дини состав = [[мөселман]]нар, [[христиан]]нар
| этнохороним =
| сәгать кушагы =
| DST =
| телефон коды = 347
| почта индексы =
| почта индекслары = 450000—450999
| автомобил коды =
| Commons-та төркем =
| сайт = http://ufacity.info
| сайт теле =
| сайт теле 2 =
| сайт теле 3 =
| сайт теле 4 =
| сайт теле 5 =
| add1n = Кардәш шәһәрләр
| add1 = {{wikidata|p190}}
| add2n = Бүләкләр
| add2 = {{Октябрь Инкыйлабы ордены|тип=шәһәр}}
| add3n =
| add3 =
}}
<small>{{мәгънәләр|Уфа (мәгънәләр)}}</small>
'''Уфа''' ({{lang-ba|Өфө}}, {{lang-mhr|Ӱпӧ}}, {{lang-cv|Ĕпхӳ}}) яки '''Өфе''' <ref>Татар телендә икенче язылышы, юл такталарында очрый</ref> –— [[Башкортстан]] республикасының башкаласы һәм бер вакытта [[Уфа районы]]ның дә үзәге (составына керми). [[Караидел (елга)|Караидел]] белән [[Дим]] елгаларның [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]] елгасына кушыла торган урынында урнашкан.
 
[[2010 елдагыел]]дагы Бөтен Русия Исәпләүнең алдан санавы буенча, халык саны 1 062 300 {{сан|1062300|кеше}}. Мәйдан — 707,93 км².
 
[[1719- ел|1719]]—[[1775 еллардаел]]ларда [[Уфа провинциясе]] үзәге; [[1781- ел|1781]]—[[1796 еллардаел]]ларда [[Уфа наместниклыгы]] үзәге; [[1782- ел|1782]]—[[1922 еллардаел]]ларда бер вакытта [[Уфа өязе]]нең дә үзәге; [[1865- ел|1865]]—[[1919 еллардаел]]ларда [[Уфа губернасы]] үзәге; [[1922- ел|1922]]—[[1990 еллардаел]]ларда [[Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Башкорт АССР-ының]], [[1990 елданел]]дан [[Башкортстан]]ның башкаласы, [[1930 елданел]]дан бер вакытта [[Уфа районы]]ның дә үзәге (составына керми). [[2006 елданел]]дан административ реформа буенча берничә торак пункты белән бергә [[Уфа шәһәре шәһәр округы]] составына керә.
 
Русиянен эре мәдәни, фән һәм икътисад үзәге. Халык саны буенча [[Аурупа]]да 31 -нче урында тора.
[[File:Ufa.ogg|thumb|250px|[[Мәгафүр Хисмәтуллин]] "Уфа каласы".]]
 
Юл номеры - 159:
[[1708 ел]]дан — [[Казан губернасы]] составында, [[1728 ел]]дан — Уфа провинциясе үзәге, [[1744 ел]]дан — Ырынбур губернасына беркетелгән, [[1781 ел]]дан — [[Уфа наместниклыгы|Уфа калгайлыгының]] үзәге, [[1796 ел]]дан — яңадан [[Ырынбур губернасы]] составында, [[1802 ел]]дан — гражданнар губернаторы резиденциясы һәм губерна учреждениелары булган губерна каласы, [[1865 ел]]дан — [[Уфа губернасы]] үзәге, [[1922 ел]]дан — [[Башкортстан]]ның баш каласы.
 
[[1918 елныңел]]ның [[5 июль|5 июлендә]], [[Русия ватандашлар сугышы|Ватандашлар сугышы]] барышында, Уфа большевикларга каршы баш күтәргән [[чехословак корпусы]] өлешләре тарафыннан яуланган. Шәһәр [[Oyıştıruçılar cıyını əğzələre komitəte|Оештыручылар җыелышының әгъзалары комитәте]] контроленә күчте. Шул ук елның [[8- сентябрь|8]]—[[23 сентябрь|23 сентябрендә]] биредә Уфа дәүләт киңәшмәсе (большевикларга каршы хөкүмәтләрнең, фиркаләрнең, казак гаскәрләренең һәм җирле үзидарәләр форумы) үткәрелгән. [[23 сентябрьдәсентябрь]]дә биредә Вакытлы бөтенрусия хөкүмәте (шулай ук «Уфа директориясе» исеме астында таныш) игълан ителә. Ул шәһәрдә [[9 октябрь|9 октябренә]] кадәр урнашкан, шуннан соң [[Омски]]га күчте. Декабрь аенда шәһәргә Кызыл Гаскәре өлешләре керәләр. [[1919 елныңел]]ның [[13 мартындамарт]]ында шәһәр Колчак гаскәре тарафыннан алына, әмма [[9 июнь|9 июнендә]] үк [[Уфа операциясе|Кызыл Гаскәре аны кире ала]].
 
[[ХХ гасырныңгасыр]]ның 20-30-нчы елларда шәһәр зур үсешне кичерә, тулаем сәнәгый продукциясе 16 тапкырга арткан. Сугышкача елларда Уфа сәнәгый комбинаты, Уфа моторлар төзү заводы, ТЭЦ, һәм нефть эшкәртү заводлары сафка басканнар.
 
Бөек Ватан сугышы вакытында шәһәргә дистәләрчә сәнәгый ширкәт, дәүләт оешма, кайбер фәнни-тикшеренү институтлар, Коминтерн хезмәткәрләре, Украина язучылары эвакуацияләнгәннәр.
 
[[1944 елдаел]]да Уфаның Сталин районы шәһәр составыннан чыгарылган һәм [[Черниковск]] шәһәренә үзгәртеп корылган. [[1956 елдаел]]да ул яңадан Уфа составына кергән.
 
[[1974 ел]]да шәһәр [[Октябрь Инкыйлабы ордены]] белән бүләкләнде.
 
== Шәһәр районнары ==
Уфа — берничә аерым массивтан торган, 7 районлы мәдәни-сәяси-иҗтимагый үзәк. [[Уфаның Калинин районы|Калинин]], [[Уфаның Дим районы|Дим]], [[Уфаның Киров районы|Киров]], [[Уфаның Ленин районы|Ленин]], [[Уфаның Октябрь районы|Октябрь]], [[Уфаның Орджоникидзе районы|Орджоникидзе]], [[Уфаның Совет районы|Совет]] районнарында йөзләрчә милләт вәкилләре яши. Шулар арасында Октябрь районы — иң яше, ул [[1977 елныңел]]ның [[3 мартындамарт]]ында «туган».
 
== Халык ==
{| class='standard' style='text-align: center;' width=100%
|- class='bright'
! [[1811]]<ref name=autogenerated1>http://www.mojgorod.ru/r_bashkortst/ufa/</ref> !! [[1840]]<ref name=autogenerated1/> !! [[1856]]<ref name=autogenerated1/> !! [[1863]]<ref name=autogenerated1/> !! [[1897]]<ref>http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1583</ref> !! [[1913]]<ref name=autogenerated1/> !! [[1926]]<ref name=autogenerated1/> !! [[1931]]<ref name=autogenerated1/> !! [[1939]]<ref name=autogenerated1/> !! [[1959]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны]</ref> !! [[1970]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны]</ref> !! [[1979]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны]</ref> !! [[1989]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны]</ref> !! [[2002]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php 2002 елгы Бөтенрусия җанисәбе. РФ, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны]</ref> !! [[2010]]
|- class='bright'
| ~9 200 || ~16 500 || ~12 900 || ~16 500 || 49 275 || ~78 000 || ~97 700 || ~123 400 || ~250 000 || 546 878 || 770 905 || 969 289 || 1 082 052 || 1 042 437 || 1 062 300
Юл номеры - 186:
{{ Халык саны | Уфа | д }}
 
== Югары уку йортлары ==
Уфа шәһәренең уку йортлары 169 юнәлештә белгечләр әзерли. Әйдәүче югары уку йортлары:
* [[Башкортстан дәүләт университеты]]
Юл номеры - 193:
* [[Башкорт дәүләт медицина университеты]]
* [[Башкортстан дәүләт педагогика университеты]]
* [[Уфа дәүләт сәнгать институты]]
республикада фәнни-педагогик кадрлар әзерләүче төп үзәкләр булып исәпләнәләр.
 
== Икътисад ==
Уфада Русянең эре нефть эшкәртеү һәм химия заводрарызаводлары урнашкан. Улар арасынды: [[Яңа-Уфа нефть эшкәртеү заводы]], [[Уфа нефть эшкәртеү заводы]], [[Уфаоргсинтез]], [[Уфанефтехим]].
 
== Транспорт ==
=== Автомобиль транспорты ===
Строка 208 ⟶ 209 :
 
Уфада [[Куйбышев тимер юлы]]ның Башкорт бүлекчәсе идарәсе урнаша.
 
 
 
== Уфада туган танылган шәхесләр ==
 
=== Язучылар, мәгърифәтчеләр ===
* [[Сергей Аксаков]] ''([[1791 ел|1791]]—[[1859 ел|1859]])'' — рус язучысы.
* [[Ибраһим Терегулов]] ''([[1852- ел|1852]]—[[1921 ел|1921]])'' — мәгърифәтче.
* [[Сергей Довлатов]] ''([[1941- ел|1941]]—[[1990 ел|1990]])'' — язучы.
* [[Рамил Хәкимов]] ''([[1932 ел|1932]]-—[[1996 ел|1996]])'' — язучы, ''[[Салават Юлаев премиясе]] лауреаты ([[1976 ел|1976]])''.
 
=== Сәясәтчеләр, хәрбиләр ===
Строка 241 ⟶ 240 :
* [[Айрат Әбүшахманов]] ''([[1974]])'' — режиссёр, ''БР атказанган сәнгать эшлеклесе ([[2012]]).''
* [[Мәхмүт Рәфыйков]] ''(01.03.[[1924]])'' — кинооператор, ''РФ атказанган сәнгать эшлеклесе ([[1992]]).''
* [[Радик Батыршин]] ''(28.07.[[1968]])'' — продюсер, «Мир» телерадиокомпаниясе генераль директоры ([[2007]]).
* [[Айрат Терегулов]] ''(1957)'', рәссам, С. Юлаев бүләге иясе.
 
Строка 268 ⟶ 267 :
{{reflist}}
 
== Чыганак ==
* [http://omet-ufa.ru/el2.html «Өмет» яшьләр гәзите]
{{commons|Category:Ufa}}
{{Портал|Башкортстан}}
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Уфа