Уфа: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Derslek (бәхәс | кертем)
к Лнгтат үзгәртүләре (бәхәс) DerslekBot юрамасына кадәр кире кайтарылды
Тамга: кире кайтару
Derslek (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 73:
2010 елдагы Бөтен Русия Исәпләүнең алдан санавы буенча, халык саны 1 062 300 кеше. Мәйдан — 707,93 км².
 
1719-1775 елларда [[Уфа провинциясе]] үзәге; 1781-1796 елларда [[Уфа наместниклыгы]] үзәге; 1782-1922 елларда бер вакытта [[Уфа өязе]]нең дә үзәге; 1865-1919 елларда [[Уфа губернасы]] үзәге; 1922-1990 елларда [[Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Башкорт АССР-ының]], 1990 елдан [[Башкортстан]]ның башкаласы, 1930 елдан бер вакытта [[Уфа районы]]ның дә үзәге (составына инмикерми). 2006 елдан административ реформа буенча берничә туплавыкторак пунктларпункты белән бергә [[Уфа шәһәре шәһәр округы]] составына керә.
 
Русиянен эре мәдәни, фән һәм икътисад үзәге. Халык саны буенча [[Аурупа]]да 31 нче урында тора.
Юл номеры - 79:
 
== География ==
Уфа шәһәре [[Агыйдел елгасы]]ның сул ягында, аңа [[Каридел елгасы|Караидел]] һәм [[Дим]] елгалары кушылукушылган төшендә урнашкан. Көнбатыштан көнчыгышка озынлыгы — 28 километр, төньяктан көньякка озынлыгы — 53 километр.<ref>http://www.ufacity.info/ufa/passport.php</ref>
 
{|class=toccolours style="text-align:center; font-size:smaller;" align="center"
Юл номеры - 151:
== Тарих ==
[[Рәсем:Ufa prokudin.jpg|200px|thumb|left|Уфаның күренеше, 1910]]
Казан ханлыгы заманында Уфа ярымутравында, [[Торатау]] исемле урында [[нугайлар]]ның ныгытмасы була. Әлеге ныгытма тирәләре нугайларның кышлау урыны була.
[[1574 ел]]ның яз башында [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]] елгасы белән [[Каридел]] елгасы кушылган биек ярымутрауда Уфа шәһәренең нигез салына. Ул тулысынча хәзерге Дуслык монументы урнашылган Беренче май майданына туры килә. Аның майданы 1,2 һектар, стенасының озынлыгы 440 метр чамасы булган.
 
[[1574 ел]]ның яз башында [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]] елгасы белән [[Каридел]] елгасы кушылган биек ярымутрауда Уфа шәһәренең нигез салына. Ул тулысынча хәзерге Дуслык монументы урнашылган Беренче май мәйданына туры килә. Аның майданы 1,2 һектар, стенасының озынлыгы 440 метр чамасы булган.
[[1586 ел]]дан башлап Уфа шәһәре дип атала башлый. Шул ук елда Уфага укчылар отряды башында шәһәрнең беренче воеводасы Михаил Нагой килә. Михаил Нагой [[Иван Грозный]]ның хатыны, Кабарда кенәзе Темрюкның кызы Марияның дусты була. Беренче воеводаның исем-шәрифләрен Михаил Ногай дип тә аңлаталар.
 
[[1586 ел]]дан башлап Уфа шәһәре дип атала башлый. Шул ук елда Уфага укчылар отряды башында шәһәрнең беренче воеводасы Михаил Нагой килә. Михаил Нагой [[Явыз Иван]] хатыны, Кабарда кенәзе Темрюкның кызы Мариянең дусты була.
 
[[1708 ел]]дан — [[Казан губернасы]] составында, [[1728 ел]]дан — Уфа провинциясе үзәге, [[1744 ел]]дан — Ырынбур губернасына беркетелгән, [[1781 ел]]дан — [[Уфа наместниклыгы|Уфа калгайлыгының]] үзәге, [[1796 ел]]дан — яңадан [[Ырынбур губернасы]] составында, [[1802 ел]]дан — гражданнар губернаторы резиденциясы һәм губерна учреждениелары булган губерна каласы, [[1865 ел]]дан — [[Уфа губернасы]] үзәге, [[1922 ел]]дан — [[Башкортстан]]ның баш каласы.
Строка 159 ⟶ 161 :
1918 елның 5 июлендә, [[Русия ватандашлар сугышы|Ватандашлар сугышы]] барышында, Уфа большевикларга каршы баш күтәргән [[чехословак корпусы]] өлешләре тарафыннан яуланган. Шәһәр [[Oyıştıruçılar cıyını əğzələre komitəte|Оештыручылар җыелышының әгъзалары комитәте]] контроленә күчте. Шул ук елның 8-23 сентябрендә биредә Уфа дәүләт киңәшмәсе (большевикларга каршы хөкүмәтләрнең, фиркаләрнең, казак гаскәрләренең һәм җирле үзидарәләр форумы) үткәрелгән. 23 сентябрьдә биредә Вакытлы бөтенрусия хөкүмәте (шулай ук «Уфа директориясе» исеме астында таныш) игълан ителә. Ул шәһәрдә 9 октябренә кадәр урнашкан, шуннан соң [[Омски]]га күчте. Декабрь аенда шәһәргә Кызыл Гаскәре өлешләре керәләр. 1919 елның 13 мартында шәһәр Колчак гаскәре тарафыннан алына, әмма 9 июнендә үк [[Уфа операциясе|Кызыл Гаскәре аны кире ала]].
 
ХХ гасырның 20-30-нчы елларда шәһәр зур үсешне кичерә, тулаем сәнәгый продукциясе 16 тапкырга арткан. Сугышкача елларда Уфа сәнәгый комбинаты, Уфа моторлар төзү заводы, ТЭЦ, һәм нефть эшкәртэшкәртү заводлары сафка басканнар.
 
Бөек Ватан сугышы вакытында шәһәргә дистәләрчә сәнәгый ширкәт, дәүләт оешма, кайбер фәнни-тикшеренү институтлар, Коминтерн хезмәткәрләре, Украина язучылары эвакуацияләнгәннәр.
Строка 207 ⟶ 209 :
Уфада [[Куйбышев тимер юлы]]ның Башкорт бүлекчәсе идарәсе урнаша.
 
=== Уфа тимер юл вокзалыннан килүче шәһәр яны поездлары вакыты ===
==== [[Дим районы|Дим]] станциясе ягына ====
{| class="wikitable"
|-
!Поезд||Килү ||кузгалу||Хәрәкәт ||Тукталышлар ||кабатланып тору
|-
| 6431||04:48 || - ||[[Таутөмән]]-Уфа ||Бөтен, 1646 км һәм У Агыйдел тыш ||көн саен
|-
| 6491||- ||05:29||Уфа — [[Кандра]] ||Уң ак, Тема, Ост.нокта 1606 км, Авдон, Ост.нокта 1601 км, Юматово, Санаторная, Пионерская, Ост.нокта 1589 км, Алкино, Ост.нокта 1584 км, Ост.нокта 1582 км, Тукран, Чишмы 1, Чишмы 2, Сафарово, Ост.нокта 1455 км, Ямбахты, Ост.нокта 1444 км, Болгавар, Чирмешән, Ост.нокта 1422 км, Гафури, Буздяк, Ост.нокта 1400 км, Ост.нокта 1396 км, Устюба, Каран-елга, Ост.нокта 1380 км || көн саен
|-
|6211||05:36||05:37|| Шакша-[[Дим районы|Дим]] || Уң уфимка, Воронки, Левая белая тыш ||эш көннәре
|-
| 6433|| 05:45 ||-||[[Зур Теләк]] — Уфа ||Бөтен ||көн саен
|-
|6215||06:24||06:25|| Шакша-[[Дим районы|Дим]] || Уң уфимка, Воронки, Левая белая тыш ||эш көннәре
|-
| 6851||- ||06:35||Уфа-Инҗәр ||Уң ак, Тема, Тема-южный-парк, Нижегородка, Уршак, Ост.нокта 21 км, Ост.нокта 24 км, Кабаково, Ост.нокта 34 км, Ибрагимовсин, Ост.нокта 42 км, Карламан, Ост.нокта 10 км, Ост.нокта 15 км, Ост.нокта 22 км, Приуралье, Ост.нокта 36 км, Ост.нокта 40 км, Ост.нокта 44 км, Ост.нокта 50 км, Ост.нокта 53 км, Ратау, Ост.нокта 60 км, Ост.нокта 71 км, Ост.нокта 73 км, Зубково, Ост.нокта 95 км, Ост.нокта 102 км, Тюль, Ост.нокта 115 км||көн саен
|-
| 6435|| 06:39 ||-||[[Зур Теләк]] — Уфа ||Ост.нокта 1661 км тыш ||көн саен
|-
| 6437||- ||07:30||Уфа-Раевка||бөтен урында ||көн саен
|-
| 6423 ||08:07 ||08:08||Кропачево-[[Дим районы|Дим]] ||Ост.нокта 1696 км, Ост.нокта 1661 км ||көн саен
|-
| 6453||- ||11:14||Уфа-Раевка||Левая белая тыш||көн саен
|-
| 6803||- ||12:08||Уфа-Стәрлетамак ||бөтен||көн саен
|-
| 6853||- ||15:08||Уфа-Инҗәр ||Уң ак, Тема, Тема-южный-парк, Нижегородка, Уршак, Ост.нокта 21 км, Ост.нокта 24 км, Кабаково, Ост.нокта 34 км, Ибрагимовсин, Ост.нокта 42 км, Карламан, Ост.нокта 10 км, Ост.нокта 15 км, Ост.нокта 22 км, Приуралье, Ост.нокта 36 км, Ост.нокта 40 км, Ост.нокта 44 км, Ост.нокта 50 км, Ост.нокта 53 км, Ратау, Ост.нокта 60 км, Ост.нокта 71 км, Ост.нокта 73 км, Зубково, Ост.нокта 95 км, Ост.нокта 102 км, Тюль, Ост.нокта 115 км||көн саен
|-
| 6455||- ||15:17||Уфа-Раевка||Левая белая тыш||көн саен
|-
| 6403|| 15:23||15:24||[[Зур Теләк]]- [[Дим районы|Дим]] ||бөтен ||көн саен
|-
|6217||16:19||16:20|| Шакша-[[Дим районы|Дим]] || Уң уфимка, Воронки, Левая белая тыш ||эш көннәре
|-
|6493||-||16:31|| Уфа-Туймазы|| Уң ак, Левая ак, Тема, Юматово, Алкино, Чишмы 1, Чишмы 2, Сафарово, Ост.нокта 1455 км, Ямбахты, Ост.нокта 1444 км, Болгавар, Чирмешән, Ост.нокта 1422 км, Гафури, Буздяк, Ост.нокта 1400 км, Ост.нокта 1396 км, Устюба, Каран-елга, Ост.нокта 1380 км, Кандры, Бикметово, Усень, Ост.нокта 1352 км||көн саен
|-
| 6205||- ||16:49||Уфа-Раевка||Уң ак, Тема, Ост.нокта 1606 км, Авдон, Ост.нокта 1601 км, Юматово, Санаторная, Пионерская, Ост.нокта 1589 км, Алкино, Ост.нокта 1584 км, Ост.нокта 1582 км, Тукран, Чишмы 1, Ингәк-куль, Давлеканово||көн саен
|-
|6219||17:03||17:04|| Шакша-[[Дим районы|Дим]] || Уң уфимка, Воронки, Левая белая тыш ||эш көннәре
|-
| 6401|| 18:02||-||[[Зур Теләк]] — Уфа ||бөтен ||көн саен
|-
| 6459||- ||18:30||Уфа-Раевка||бөтен||көн саен
|-
| 6463||- ||19:10||Уфа-Раевка||Ост.нокта 1528 км, Ост.нокта 1513 км тыш||көн саен
|-
| 6417||19:17 ||19:18||Әшә-[[Дим районы|Дим]]||Ост.нокта 1696 км, Чуваши, Левая белая||көн саен
|}
 
==== [[Иглин]] станциясе ягына ====
{| class="wikitable"
|-
!Поезд||Килү ||Кузгалу||Хәрәкәт ||Тукталышлар ||кабатланып тору
|-
| 6402||03:37 || 03:38 ||[[Дим районы|Дим]]-[[Аша]] ||Левая Белая тыш ||көн саен
|-
| 6214||05:11 ||05:12||[[Дим районы|Дим]] — [[Шакша]] ||Левая ак, Воронки, Уң уфимка тыш|| эш көннәре
|-
|6464||05:23||-|| Раевка-Уфа || Тюлянь, Давлеканово, Ост.нокта 1528 км, Казангул, Ост.нокта 1546 км, Ингәк-куль, Ост.нокта 1556 км, Удряк, Ост.нокта 1564 км, Ост.нокта 1568 км, Чишмы 1, Тукран, Ост.нокта 1582 км, Ост.нокта 1584 км, Алкино, Ост.нокта 1589 км, Пионерская, Санаторная, Юматово, Ост.нокта 1601 км, Авдон, Ост.нокта 1606 км, Тема, Левая ак, Уң белая|| көн саен
|-
| 6877 || 05:49 ||-|| [[Карлыман (Кырмыскалы районы)|Карлыман]]-Уфа ||Бөтен ||көн саен
|-
| 6404 ||-|| 06:05 || Уфа-[[Зур Теләк]] || бөтен ||көн саен
|-
| 6460 || 06:21 ||-||Раевка — Уфа ||бөтен|| эш көннәре
|-
| 6206|| 07:12||-||Раевка — Уфа || Давлеканово, Ингәк-куль, Чишмы 1, Тукран, Ост.нокта 1582 км, Ост.нокта 1584 км, Алкино, Ост.нокта 1589 км, Пионерская, Санаторная, Юматово, Ост.нокта 1601 км, Авдон, Ост.нокта 1606 км, Тема, Уң белая||көн саен
|-
| 6494|| 07:34 ||-||Туймазы - Уфа || Ост.нокта 1352 км, Усень, Бикметово, Кандры, Ост.нокта 1380 км, Каран-елга, Устюба, Ост.нокта 1396 км, Ост.нокта 1400 км, Бүздәк, Гафури, Ост.нокта 1422 км, Чирмешән, Болгавар, Ост.нокта 1444 км, Ямбахты, Ост.нокта 1455 км, Сафарово, Чишмы 2, Чишмы 1, Алкино, Юматово, Тема, Левая ак, Уң белая||көн саен
|-
| 6456 || 10:11||-||Раевка-Уфа || Левая белая тыш||көн саен
|-
| 6801||10:51 ||-||Стәрлетамак — Уфа||бөтен||көн саен
|-
| 6871||11:08 ||-||Инҗәр — Уфа ||бөтен||көн саен
|-
| 6416||- ||11:35||Уфа-[[Зур Теләк]] ||бөтен||көн саен
|-
| 6452|| 13:52 ||-|| Раевка — Уфа ||бөтен||көн саен
|-
| 6216|| 15:03||15:04|| [[Дим районы|Дим]] -Шакша|| Левая ак, Воронки, Уң уфимка тыш || эш көннәре
|-
| 6218 ||15:41||15:42|| [[Дим районы|Дим]] — Шакша|| Левая ак, Воронки, Уң уфимка тыш ||эш көннәре
|-
| 6420 ||-||15:57|| Уфа-Урман ||бөтен||көн саен
|-
| 6424 ||16:24 ||16:25||[[Дим районы|Дим]]- Кропачево ||бөтен ||көн саен
|-
|6492 ||17:51||17:52|| Кандра-Шакша|| Ост.нокта 1380 км, Каран-елга, Устюба, Ост.нокта 1396 км, Ост.нокта 1400 км, Бүздәк, Гафури, Ост.нокта 1422 км, Чирмешән, Болгавар, Ост.нокта 1444 км, Ямбахты, Ост.нокта 1455 км, Сафарово, Чишмы 2, Чишмы 1, Тукран, Ост.нокта 1582 км, Ост.нокта 1584 км, Алкино, Ост.нокта 1589 км, Пионерская, Санаторная, Юматово, Ост.нокта 1601 км, Авдон, Ост.нокта 1606 км, Тема, Уң ак, Уфа, Воронки, Ост.нокта 1629 км, Парковая, Черниковка, Спортивная ||көн саен
|-
| 6454 || 18:19||-||Раевка — Уфа ||бөтен ||көн саен
|-
| 6432 ||- ||19:26 ||Уфа-Таутөмән||бөтен||көн саен
|-
| 6873 ||19:43 ||-||Инҗәр — Уфа ||Ост.нокта 115 км, Тюль, Ост.нокта 102 км, Ост.нокта 95 км, Зубково, Ост.нокта 73 км, Ост.нокта 71 км, Ост.нокта 60 км, Ратау, Ост.нокта 53 км, Ост.нокта 50 км, Ост.нокта 44 км, Ост.нокта 40 км, Ост.нокта 36 км, Приуралье, Ост.нокта 22 км, Ост.нокта 15 км, Ост.нокта 10 км, Карламан, Ост.нокта 42 км, Ибрагимовсин, Ост.нокта 34 км, Кабаково, Ост.нокта 24 км, Ост.нокта 21 км, Уршак, Нижегородка, Дема-южный-парк, Тема, Уң белая ||көн саен
|-
| 6468 ||19:57 ||19:58||Дәүләкән — [[Зур Теләк]]||Ост.нокта 1528 км, Ост.нокта 1533 км, Казангул, Ост.нокта 1539 км, Ост.нокта 1546 км, Ингәк-куль, Ост.нокта 1556 км, Удряк, Ост.нокта 1564 км, Ост.нокта 1568 км, Чишмы 1, Тукран, Ост.нокта 1582 км, Ост.нокта 1584 км, Алкино, Ост.нокта 1589 км, Пионерская, Санаторная, Юматово, Ост.нокта 1601 км, Авдон, Ост.нокта 1606 км, Тема, Левая ак, Уң ак, Уфа, Воронки, Ост.нокта 1629 км, Парковая, Черниковка, Спортивная, Уң уфимка, Шакша, Тауш, [[Иглин]], Ост.нокта 1659 км, Ост.нокта 1661 км, Ост.нокта 1664 км, Чуваши, Чуваш-кубов, Тавлинов, Ост.нокта 1684 км, Кудеевка, Ост.нокта 1688 км, Урман ||көн саен
|}
 
== Уфада туган танылган шәхесләр ==
 
=== Язучылар, мәгърифәтчеләр ===
* [[Сергей Аксаков]] ''([[1791]]—[[1859]])'' — рус язучысы.
* [[Ибраһим Терегулов]] ''(1852-1921)'' — мәгърифәтче.
* [[Сергей Довлатов]] ''(1941-1990)'' — язучы.
* [[Рамил Хәкимов]] ''([[1932]]-[[1996]])'' — язучы, ''[[Салават Юлаев премиясе]] лауреаты ([[1976]])''.
 
=== Сәясәтчеләр, хәрбиләр ===
* [[Георгий Афанасьев]] (1848-1925), Украина тышкы эшләр министры (1918).
 
* [[Гүзәл Сөләйманова (1979)|Гүзәл Сөләйманова]] — балерина, ''[[Салават Юлаев премиясе]] лауреаты ([[2008]])''.
=== Балет артистлары ===
* [[Рамил Хәкимов]] ''([[1932]]-[[1996]])'' — язучы, ''[[Салават Юлаев премиясе]] лауреаты ([[1976]])''.
* [[Адоль Хәмзин]] ''([[1934]])'' — балет артисты, педагог, РСФСР атказанган артисты ([[1966]]).
* [[Фирдәвес Нәфыйкова]] ''([[1938]]-[[2008]])'' — балет биючесе, мөгаллим, РСФСР халык артисты ''([[1974]]),'' ''[[Салават Юлаев премиясе|С. Юлаев премиясе]] лауреаты ([[1977]])''.
* [[Марат Дәүкәев]] ''(12.09.1952)'' — балет артисты, РСФСР атказанган артисты (''[[1983 ел|1983]]'').
* [[Леонора Куватова]] — балет артисты, мөгаллим, РСФСР халык артисты ''([[1982]]),'' ''[[Салават Юлаев премиясе|С. Юлаев премиясе]] лауреаты ([[1987]])''.
* [[ТаһирРинат РәхимовӘбүшахманов]] ''([[19631980]])'' — кинобалет биючесе, театрхореограф, ''([[Мәскәү]])'' артисты, РусиянеңБР атказанган артисты ''([[20072008]]).''.
* [[РөстәмГүзәл Сабитов]]Сөләйманова ''([[19551979)|Гүзәл Сөләйманова]])''композиторбалерина, ''[[Салават Юлаев премиясе]] лауреаты ''([[20102008]]).''.
* [[Гөлсинә Мәүлекәсова]] ''(1981)'', балет биючесе, С. Юлаев бүләге иясе.
 
=== Җырчылар ===
* [[Әскар Абдразаков]] ''([[1969]])'' — опера җырчысы, ''БР халык артисты ([[1994]]).''
* [[Илдар Абдразаков]] ''([[1976]])'' — опера җырчысы, ''БР ([[2011]]) һәм ТР ([[2013]]) халык артисты.''
* [[Әлфия Кәримова]] — опера җырчысы, ''БР атказанган артисты''
 
=== Рәссамнар, режиссерлар, актерлар ===
* [[Рөстәм Сабитов]] ''([[1955]])'' — композитор, [[Салават Юлаев премиясе]] лауреаты ''([[2010]]).''
* [[Таһир Рәхимов]] ''([[1963]])'' — кино, театр ''([[Мәскәү]])'' артисты, Русиянең атказанган артисты ''([[2007]])''.
* [[Айрат Әбүшахманов]] ''([[1974]])'' — режиссёр, ''БР атказанган сәнгать эшлеклесе ([[2012]]).''
* [[Ринат Әбүшахманов]] ''([[1980]])'' — балет биючесе, хореограф, ''БР атказанган артисты ([[2008]]).''
* [[Камил Галимов (табиб)|Камил Галимов]] ''([[1962]])'' — табиб, медицина фәннәре кандидаты.
* [[Адоль Хәмзин]] ''([[1934]])'' — балет артисты, педагог, РСФСР атказанган артисты ([[1966]]).
* [[Мәхмүт Рәфыйков]] ''(01.03.[[1924]])'' — кинооператор, ''РФ атказанган сәнгать эшлеклесе ([[1992]]).''
* [[Ринат Садыйков]] ''([[1957]]-[[2008]])'' — [[Русия]]нең атказанган тренеры (''хәрби самбо''), техник фәннәр докторы ([[1999]]), профессор ([[1999]]).
* [[Радик Батыршин]] ''(28.07.[[1968]])'' — продюсер, «Мир» телерадиокомпаниясе генераль директоры ([[2007]]).
* [[Сергей Довлатов]] ''(1941-1990)'' — язучы.
* [[Ибраһим Терегулов]] ''(1852-1921)'' — мәгърифәтче.
* [[Марат Дәүкәев]] ''(12.09.1952)'' — балет артисты, РСФСР атказанган артисты (''[[1983 ел|1983]]'').
* [[Айрат Терегулов]] ''(1957)'', рәссам, С. Юлаев бүләге иясе.
 
* [[Гөлсинә Мәүлекәсова]] ''(1981)'', балет биючесе, С. Юлаев бүләге иясе.
=== Галимнәр, медиклар ===
* [[Ринат Садыйков]] ''([[1957]]-[[2008]])'' — [[Русия]]нең атказанган тренеры (''хәрби самбо''), техник фәннәр докторы, профессор.
* [[Камил Галимов (табиб)|Камил Галимов]] ''([[1962]])'' — табиб, медицина фәннәре кандидаты.
 
== Галерея ==