Мәскәү: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
DerslekBot (бәхәс | кертем)
к clean up, replaced: Өфә → Уфа (3) using AWB
DerslekBot (бәхәс | кертем)
к clean up, replaced: - → — (21), Питырбур → Петербург (3) using AWB
Юл номеры - 64:
[[Русия]]нең һәм [[Аурупа]]ның ([[Истанбул]] исәпмичә) халык саны буенча иң зур шәһәр (11,8 млн кеше).
 
Мәскәү - [[Русия]] туристик үзәге. [[Мәскәү кирмәне]], [[Кызыл мәйдан]] һәм [[Новодевичий кәшишхәнәсе]] [[ЮНЕСКО]] дөнья мирасына керәләр. Мәскәүне 6 аэропорт хезмәт күрсәтәләр. Анда 9 тимер юл вокзаллар һәм 3 [[елга порты|елга портлары]] эшлиләр. [[1935 ел]]дан башкалада [[Мәскәү метрополитены|метрополитен]] эшли.
 
== География ==
Юл номеры - 70:
 
=== Географик урнашу ===
Шәһәр [[Көнчыгыш-Аурупа тигезлеге]]ндә, [[Мәскәү елгасы]] янында, [[Ока]] һәм [[Идел]] елгалары арасында урнашкан. [[Русия Федерациясе субъектлары|Федерация субъекты]] буларак [[Мәскәү өлкәсе|Мәскәү]] һәм [[Калуга өлкәсе|Калуга]] өлкәләре белән чиктәш. [[2012 ел]]га шәһәр мәйданы - 2511 км². Территоиясеннән 877 км² [[Мәскәү Боҗра Автомобильләр Юлы]] эчендә, 1633 км² - тышкы ягында урнашкан.
 
Шәһәрнең уртача биеклеге - 156 м, иң биек ноктасы - [[Теплый Стан]] бистәсендә, иң түбән ноктасы [[Беседин күперләре]] арасында урнаша.
 
Ул [[Мәскәү елгасы]]ның ике ярларында, аның урта агымнарында урнаша. Шулай ук шәһәрдә Мәскәү елгасының кушылдыклары: Сходня, Химка, Пресня, Неглинная, [[Яуза]], Нищенка, Сетунь, Котловка һәм Гордоня агалар. Кече елгаларының күбесе коллекторларда агалар.
Юл номеры - 86:
}}</ref>
|-
|||||||[[Мурманск]] ~ 2103 км<br />[[ПитырбурПетербург]] ~ 696 км<br />[[Бөек Новгород]] ~ 538 км<br />[[Твир]] ~ 177 км||[[Архангил]] ~ 1291 км<br />[[Череповец]] ~ 526 км<br />[[Вологда]] ~ 459 км<br />[[Ярыслау]] ~ 264 км||[[Сыктывкар]] ~ 1331 км<br />[[Киров (Киров өлкәсе)|Киров]] ~ 943 км<br />[[Киңәшмә]] ~ 401 км<br />[[Иваново]] ~ 302 км||||||
|-
|||||||[[Смоленск]] ~ 414 км<br />{{Байрак|Белорусия}} [[Витебск]] ~ 543 км<br />{{Байрак|Белорусия}} [[Минск]] ~ 750 км<br />{{Байрак|Польша}} [[Варшау]] ~ 1462 км|||[[Рәсем:Compass Rose Tatarca North.svg|200px|center|Җилләр розасы]]||[[Владимир (шәһәр)|Владимир]] ~ 187 км<br />[[Нижгар]] ~ 427 км<br />[[Казан]] ~ 830 км<br />[[Владивосток]] ~ 9207 км||||||
Юл номеры - 96:
 
=== Сәгать поясы ===
[[Рәсем:Map of Russia - Moscow time zone.svg|left|100px]]
Мәскәү халыкара стандарт буенча [[Мәскәү вакыты|Moscow Time Zone (MSK/MSD)]] сәгать поясында урнаша. Бу сан, [[UTC]] системасы буенча исәпләгәндә, +3:00 гә тигез.
 
=== Климат ===
Шәһәр климаты - уртача-континенталь. Кыш уртача ноябрьның икенче яртысыннан март ахырына хәтле дәвам итә. Кыш вакытында көчле суыклар (-20, -30&nbsp;°C), ә декабрь белән январьдә җепшек көннәр булырга мөмкин. Елда айларның иң салкыны - февраль (уртача −6,7&nbsp;°C). Җәй майның уртасыннан сентябрьгә хәтле дәвам итә, көндез температурасы еш 30&nbsp;°C кадәр күтәрелә. Елда айларның иң җылысы - июль (уртача 19,2&nbsp;°C).
 
Елның уртача температурасы 5,8&nbsp;°C тәшкил ителә. Бөтен метеокүзәтчелек тарихы буенча елларның иң җылысы - [[2008]] (урта температура - 7,3&nbsp;°C), иң салкыны - [[1888]] (1,7&nbsp;°C). Уртача еллык җил тизлеге - 2,3 м/с, [[һава дымлылыгы]] - 77%.
 
Бөтен метеокүзәтчелек тарихы буенча иң югары температура [[2010 ел]]ның [[29 июль|29 июлендә]] тәшкил ителгән - 38,2&nbsp;°C, иң түбән [[1940 ел]]ның [[17 гыйнвар]]ында −42,2&nbsp;°C.
 
Мәкәүдә ел буенча 600—800 мм атмосфера дуеннары ява, күбесе - җәйдә.
 
{{Шәһәр климаты
Юл номеры - 170:
Монгол-татар буйсындырган вакытында шәһәр яндырып яуланган, ләкин тиз торгызылган. [[1242]] елдан [[Алтын Урда]]га бәйле булган. Кайбер тарихчылар буенча Мәскәү һәм тирәсендәге кенәзлекләр Алтын Урда эченә кергән.
 
[[Алтын Урда]] чорында Мәскәү шәһәрендә Урда урамы (русча Ордынка, әлегә сакланган) килеп чыккан. Урда урамы тирәсендә башта Алтын Урданың [[татар]] идарәсенең түрәләре - баскаклар, даруглар һәм бүтән - яшәгәннәр. Урда урамы тирәсендә Татар бистәсе килеп чыккан.
 
Хәзер Мәскәүнең Татар бистәсе турында күп исемнәр хәтерләтә: Балчык (русча Балчук, Мәскәүнең урыны һәм кунакханәсе), Кече һәм Зур Татар урамнары (анда Иске Татар мәчете бар), [[Третьяков галереясе|Третьяков исемендәге галерея]]нең тирәсендә урнашкан тарихи урыннар.
 
[[Арбат]] урамы - татар сәүдәгәрләре тарафыннан салынган бистә. Кайбер чыганак буенча татар сүзеннән ''арба'' яки гарәп сүзеннән ''рабат'' (шәһәр яны) килеп чыга. Арбат бистәсендә башта [[болгар]], соңрак [[татар]] һәм бүтән шәрекъ сәүдәгәрләре, осталары яшәгән һәм эшләгән.
[[Алтын Урда]] хакимлеге дәвереннән Мәскәүдә бүтән татар исемнәре дә калганнар: Таган (русча Таганка), Толмачы урамнары (Новокузнецкая метро станциясе тирәсендә, элек анда Татар Толмачы бистәсе булган), Исмайлы (русча Измайлово), Сәркиз (русча Черкизово) - Сәркиз морза [[Дмитрий Донской]] якташы булган, батырлык һәм булышлык өчен Мәскәү кенәзе Сәркиз морзага шушы җирне биргән, аның исеменнән Черкизово сүзе килеп чыккан.
 
Алтын Урданың [[Үзбәк хан]]ы хакимлегендә Мәскәү мөһимлеге күтәрелгән, чөнки татар ханы Мәскәү кенәзенә [[Иван Калита]]га баскак вазифасын биргән. Шулай итеп урыс кенәзлекләрендә баш татар баскагы - Иван Калита булып чыккан, ул бөтен салымны җыйган булган һәм Алтын Урда ханына җибәргән. Мәскәүнең шушы салымны җыю вазифалары Алтын Урда чорыннан хәзерге вакытка кадәр калган.
 
=== Мәскәү кенәзлеге үзәге ===
Юл номеры - 501:
=== Тимер юл транспорты ===
Шәһәрдә ун тимер юл вокзалы бар:
* [[Ленинград вокзалы]] ([[ПитырбурПетербург]], [[Һелсинки]], [[Псков]], [[Таллин]], [[Петрозаводск]], [[Мурманск]])
* [[Казан вокзалы]] ([[Казан]], [[Нижгар]], [[Сембер]], [[Самар]], [[Чиләбе]], [[Дүшәнбе]], [[Уфа]], [[Ырынбур]], [[Екатиринбур]], [[Петропавел]], [[Барнавыл]], [[Ташкәнт]], [[Бишкек]], [[Нурсолтан]], [[Грозный]], [[Новороссийск]], [[Дондагы Ростов]], [[Нерюнгри]])
* [[Ярыслау вокзалы]] ([[Ярыслау]], [[Котлас]], [[Воркута]], [[Архангил]], [[Пирем]], [[Яңа Уренгой]], [[Абакан]], [[Красноярск]], [[Хабарау]], [[Владивосток]])
Юл номеры - 521:
=== Автомобиль транспорты ===
 
Мәскәү — <span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">М1</span> «Беларусь» (Мәскәү — [[Смоленск]] — [[Белорусия]] белән чиге), <span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">М2</span> (Мәскәү — [[Тула]] — [[Орёл]] — [[Курск]] — [[Белгород]] — [[Украина]] белән чиге), <span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">М3</span> «Украина» (Мәскәү — [[Калуга]] — [[Брянск]] — [[Украина]] белән чиге), <span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">М4</span> «Тын» (Мәскәү — [[Воронеж]] — [[Дондагы Ростов]] — [[Краснодар]] — [[Новороссийск]]), [[М5 «Урал»|<span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">М5</span> «Урал»]] (Мәскәү — [[Рәзән]] — [[Пенза]] — [[Самар]] — [[Уфа]] — [[Чиләбе]]), <span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">М6</span> «Каспий» (Мәскәү — [[Тамбу]] — [[Волгоград]] — [[Әстерхан]]), [[М7 «Идел»|<span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">М7</span> «Идел»]] (Мәскәү — [[Владимир]] — [[Нижгар]] — [[Чабаксар]] — [[Казан]] — [[Уфа]]), <span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">М8</span> «Холмогоры» (Мәскәү — [[Ярыслау]] — [[Вологда]] — [[Архангил]] — [[Северодвинск]]), <span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">М9</span> «Балтия» (Мәскәү — [[Ржев]] — [[Латвия]] белән чиге), <span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">М10</span> «Русия» (Мәскәү — [[Твир]] — [[Бөек Новгород]] — [[ПитырбурПетербург]]), <span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">А101</span> «Балтия» (Мәскәү — [[Малоярославец]] — [[Белорусия]] белән чиге), <span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">А103</span> «Балтия» (Мәскәү — [[Черноголовка]]), <span style="padding:1px .5em; color:#ffffff; background-color:#0090ff; font-weight:bold;">А104</span> «Балтия» (Мәскәү — [[Дмитров]] — [[Дубна]]) автоюлларның башлангыч пункты.
 
Мәскәү эчендә өч транспорт боҗра бар: [[Бакча боҗрасы]], [[Өченче транспорт боҗрасы]], [[Мәскәү боҗра автомобиль юлы]].