Карма: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
A.Khamidullin (бәхәс | кертем) |
A.Khamidullin (бәхәс | кертем) кТөзәтмә аңлатмасы юк |
||
Юл номеры - 76:
Янә туу, яки ''самсара'', ул барлык тормыш формаларының реинкарнация циклы аша бару концепциясе, ягъни туулар һәм янә туулар аша. Янә туулар һәм шуннан соң тормыш башка патшалыкта, шартларда һәм формада булырга мөмкин. Карма теорияләре тәкъдим иткәнчә, шартлар һәм форма карманың сыйфатына һәм санына бәйле.<ref>James Lochtefeld (2002), The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Volume 2, Rosen Publishing, New York, {{ISBN|0-8239-2287-1}}, pp 589</ref> Янә тууларга ышанган мәктәпләрдә һәрбер җан иянең үлүдән соң күчә һәм әле генә беткән тормышның Кармик импульсларны башка тормышка һәм кармаларның тормыш озынлыгына үзе белән ала.<ref name=jbowker/><ref>[[Harold Coward]] (2003), Encyclopedia of Science of Religion, Karma</ref> Бу цикл чиксез дәвам итә, бу циклны туктатып "[[мокша]]"га ирешкәннәрдән тыш. Циклны туктатучылар Илаһлар патшалыгына җитә, алар циклны дәвам итмиләр.<br/>
* Wilhelm Halbfass (1998), Encyclopedia of Philosophy, Routledge, London, see article on Karma and Rebirth (Indian Conceptions)
* Ronald Wesley Neufeldt, Karma and Rebirth: Post Classical Developments, State University of New York Press, {{ISBN|978-0873959902}}</ref><ref>A. Javadekar (1965), Karma and Rebirth, Indian Philosophical Annual, 1, 78</ref> Буддизм мәктәпләре карма-янә туу циклын аларның [[сотериология]] теорияләрендә интеграль дип таныганнар.<ref>Damien Keown (2013), Buddhism: A very short introduction, Oxford University Press, {{ISBN|978-0199663835}}</ref><ref>Étienne Lamotte(1936), Le traité de l'acte de Vasubandhu: Karmasiddhiprakarana, in Mélanges chinois et bouddhiques 4, pp 151-288</ref>
==Иртә үсеше==
[[Ведик Санскрит]] сүзе {{IAST|[[:wikt:कर्मन्#Sanskrit|kárman-]]}} (баш килештә: ''{{IAST|kárma}}'') ягъни "эш" яки "гамәл",<ref name=krishan/> еш [[Шраута]] ритуаллары контекстында кулланыла.<ref> нейтраль зат ''n''-stem, {{lang|sa|कर्म}} ул ''{{IAST|√kṛ}}'' {{lang|sa|कृ}} тамырыннан, ягъни "эшләргә, башкарырга, сәбәп булырга, йогынты ясарга, әзерләргә" [http://www.ibiblio.org/sripedia/ebooks/mw/0300/mw__0334.html kṛ,कृ] Monier Monier-Williams, [http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/monier/ Monier Williams Sanskrit-English Dictionary] (1899).</ref>
[[Ригведа]]да сүз 40 мәртәбәдән күбрәк очрый.<ref name="krishan">{{cite journal|last=Krishan|first=Y.|year=1988|title=The Vedic Origins of the Doctrine of Karma|journal=South Asian Studies|volume=4|issue=1|pages=51–55|doi=10.1080/02666030.1988.9628366}}<!--| accessdate=2016-05-01-->;<br />
{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_Bi6FWX1NOgC|title=The Doctrine of Karma: Its Origin and Development in Brāhmaṇical, Buddhist, and Jaina Traditions|author=Yuvraj Krishan|publisher=Bharatiya Vidya Bhavan|year=1997|isbn=978-81-208-1233-8|pages=4, 12, 17–19, for context see 1–27}}</ref> [[Сатапатха Брахмана]] 1.7.1.5-дә, корбан бирү барлык "гамәлләрнең" иң "бөеге" дип игълан ителә; Сатапатһа Брахмана 10.1.4.1 үлемсез булу потенциалын (''амара'')ны [[агниджаяна]] корбанының "карма"сы белән ассоциацияли.<ref name=krishan/>
Карма доктринасы турында иң элек ачык сөйләшү алып бару [[Упанишада]]ларда.<ref name=jbowker>"Karma" in: John Bowker (1997), The Concise Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press.</ref><ref name=krishan/> Мәсьәлән, [[Бриһадараньяка Упанишад]]та 3.2.13 сәбәп һәм әхлаклаштыру раслана ("Чынлыкта, берәү яхшы булып яхшы ''гамәлләр'' аша була, һәм явыз булып явыз ''эшләр'' аша була).<ref name=jbowker/><ref name=krishan/>{{Sfn|Mark Juergensmeyer|Wade Clark Roof|2011|p=653}}
Кайбер авторлар<ref>see:
* Y. Masih (2000) In : A Comparative Study of Religions, Motilal Banarsidass Publ : Delhi, {{ISBN|81-208-0815-0}}, page 37, Quote - "This confirms that the doctrine of transmigration is non-aryan and was accepted by non-vedics like Ajivikism, Jainism and Buddhism. The Indo-aryans have borrowed the theory of re-birth after coming in contact with the aboriginal inhabitants of India. Certainly Jainism and non-vedics [..] accepted the doctrine of rebirth as supreme postulate or article of faith."
* Gavin D. Flood (1996), An Introduction to Hinduism, [[Cambridge University Press]]: UK {{ISBN|0-521-43878-0}}, page 86, Quote - "The origin and doctrine of Karma and Saṃsāra are obscure. These concepts were certainly circulating amongst sramanas, and Jainism and Buddhism developed specific and sophisticated ideas about the process of transmigration. It is very possible that the karmas and reincarnation entered the mainstream brahaminical thought from the sramana or the renouncer traditions."
* Bimala Law (1952, Reprint 2005), The Buddhist Conception of Spirits, {{ISBN|81-206-1933-1}}, Asian Educational Services; in particular, see Chapter II
* Y. Krishan, The doctrine of Karma and Śraddhas, Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Vol. 66, No. 1/4 (1985), pp. 97-115</ref> state that the ''samsara'' (transmigration) and karma doctrine may be non-Vedic, and the ideas may have developed in the "[[shramana]]" traditions that preceded [[Buddhism]] and [[Jainism]]. Others<ref name=wdointro/><ref>Yuvraj Krishan (1985), The doctrine of Karma and Śraddhas, Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Vol. 66, No. 1/4, pages 97-115</ref> state that some of the complex ideas of the ancient emerging theory of karma flowed from Vedic thinkers to Buddhist and Jain thinkers. The mutual influences between the traditions is unclear, and likely co-developed.<ref>Wendy D. O'Flaherty (1980), Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions, University of California Press, {{ISBN|978-0520039230}}, pp xvii-xviii; Quote - "There was such constant interaction between Vedism and Buddhism in the early period that it is fruitless to attempt to sort out the earlier source of many doctrines, they lived in one another's pockets, like Picasso and Braque (who, in later years, were unable to say which of them had painted certain paintings from their earlier, shared period)."</ref>
Һинд дине, Җәйничелек һәм Буддачылык традицияләрендә уртак концепцияләре тирәли фәлсәфи бәхәсләр һәм иртә үсеш һәр традициядә яңа фикерләрне керткән.<ref name="wendydonigerpxii">{{cite book|author=Wendy Doniger|title=Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions|url=https://books.google.com/books?id=4WZTj3M71y0C|year=1980|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-03923-0|pages=xii–xxiii}}</ref> Мәсьәлән, Буддистлар карманы бер кешедән икенчесенә күчү мөмкинчелеге һәм шраддха ритуаллары кабул ителгән, әмма рациональлекне якларга авырсынганнар.<ref name="wendydonigerpxii"/><ref>{{cite book|author=James McDermott|editor=Wendy Doniger|title=Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions|url=https://books.google.com/books?id=4WZTj3M71y0C|year=1980|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-03923-0|pages=165–192}}</ref> Моннан аермалы буларак Һинд дине мәктәпләре һәм Җәйничелек карма күчеше мөмкинчелеген кабул итмәгәннәр.<ref>{{cite book|author=Padmanabh Jaini|editor=Wendy Doniger|title=Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions|url=https://books.google.com/books?id=4WZTj3M71y0C|year=1980|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-03923-0|pages=217–239}}</ref><ref>{{cite book|author=Ludo Rocher|editor=Wendy Doniger|title=Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions|url=https://books.google.com/books?id=4WZTj3M71y0C|year=1980|publisher=University of California Press|isbn=978-0-520-03923-0|pages=61–89}}</ref>
==Һинд динендә==
Һинд динендә карма концепциясе гасырлар буена үскән. Иң иртә Упанишадалар ничек һәм ни өчен кеше туган, һәм үлемнән соң нәрсә булуы турында сораулар белән башланган. Икенең соңгысына җавап итеп, бу борынгы Санскрит документларында "панчагни видья" бар (биш ут доктринасы), "питрйяна" (аталарның циклик юлы) һәм "дэваяна" (цикл чикләреннән чыгу, Илаһлар юлы).<ref>Colebrooke, H. T. (1829), Essay on the Philosophy of the Hindus, Part V. Transactions of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 2(1), 1-39</ref> Those who do superficial rituals and seek material gain, claimed these ancient scholars, travel the way of their fathers and recycle back into another life; those who renounce these, go into the forest and pursue spiritual knowledge, were claimed to climb into the higher path of the gods. It is these who break the cycle and are not reborn.<ref name=wmahony>William Mahony (1987), Karman: Hindu and Jain Concepts, in Editor: Mircea Eliade, Encyclopedia of Religion, Collier Macmillan, New York</ref> Эпосларны төзү белән - Һинд динендә уртак [[Дхарма]]га кереше - сәбәп-бәйләнеш фикерләре һәм карма теориясе халык хикәяләрендә китерелгән булган. Мәсьәлән:
<blockquote>
Кеше нәрсә чәчә, шуны ура; бернинди кеше дә башка кешенең яхшы яки явыз гамәлен мирас итеп алмый. Җимеш гамәл кебек шул ук сыйфатта.<br/>
[[Махабхарата]]|3= xii.291.22<ref>E. Washburn Hopkins, Modifications of the Karma Doctrine, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, (Jul., 1906), pp. 581-593</ref>
}}
</blockquote>
Махабхаратаның шулай ук Укыту Китабы ([[Анушасана Парва]]) дип аталган унөченче китабында алтынчы бүлек Юдхиштхира Бхишмадан шулай дип соравы белән ачыла: "Кеше тормышы юлы алдан билгеләнгәнме, яки кеше тырышуы тормышны формалаштыра аламы?"<ref>[[Christopher Chapple|Chapple, Christopher]] (1986), Karma and creativity, State University of New York Press, {{ISBN|0-88706-251-2}}; see Chapter 3 and Appendix 1</ref> Бхишма шулай дип җавап биргән: киләчәк хәзер кешенең үз ихтияры белән тырышуыннан һәм узган гамәлләреннән килеп чыга, алар шартларны формалаштыра.<ref>[[Christopher Chapple|Chapple, Christopher]] (1986), Karma and creativity, State University of New York Press, {{ISBN|0-88706-251-2}}; pp 60-64</ref> Янә һәм янә Махабхарата бүлекләре карма теориясенең ачык постулатлары турында сөйли. Ягъни: максат һәм гамәлнең (карма) нәтиҗәләре бар; карма тоткарлана һәм юк булмый; һәм тормышның барлык уңайлы һәм тискәре тәҗрибәләре тырышу һәм максатны таләп итәләр.<ref>J. Bruce Long, ''The concepts of human action and rebirth in the Mahabharata'', in Wendy D. O'Flaherty (1980), Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions, University of California Press, {{ISBN|978-0520039230}}, Chapter 2</ref> Мәсьәлән:
<blockquote>
Бәхет яхшы гамәлләрдән килә, газаплану явыз гамәлләрдән,
гамәлләр белән барлык гамәлләргә ирешелә, эшләмәү белән бер нәрсәдән дә ләззәт алып булмый.
Әгәр дә берәүнең гамәленең җимеше булмаса, шул вакытта бар нәрсәнең нәтиҗәсе булмас иде.
әгәр дә дөнья очраклы рәвештә генә эшләсә, ул нейтральләштерелгән булыр иде.
</blockquote>
<blockquote>
Happiness comes due to good actions, suffering results from evil actions,
by actions, all things are obtained, by inaction, nothing whatsoever is enjoyed.
If one's action bore no fruit, then everything would be of no avail,
if the world worked from fate alone, it would be neutralized.
[[Махабхарата]],3=xiii.6.10 & 19
</blockquote>
<ref>see:
* [[Christopher Chapple|Chapple, Christopher]] (1986), Karma and creativity, State University of New York Press, {{ISBN|0-88706-251-2}};
* Manmatha Nath Dutt (1896), Vana Parva - in multivolume series: A prose English translation of the Mahabharata, Elysium Press, page 46-47; For a Google Books archive from Stanford University Library, see [https://books.google.com/books?id=Wy0MAAAAIAAJ&pg=RA2-PA46#v=onepage&q=%22fruits%20of%20their%20acts%22&f=false this]
* There is extensive debate in the Epic Mahabharata about karma, free will and destiny across different chapters and books. Different characters in the Epic take sides, some claiming destiny is supreme, some claiming free will is. For a discussion, see: [[Daniel H. H. Ingalls, Sr.|Daniel H. H. Ingalls]], Dharma and Moksa, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), pp. 44-45; Quote - "(...) In the Epic, free will has the upper hand. Only when a man's effort is frustrated or when he is overcome with grief does he become a predestinarian (believer in destiny)."; Quote - "This association of success with the doctrine of free will or human effort (purusakara) was felt so clearly that among the ways of bringing about a king's downfall is given the following simple advice: 'Belittle free will to him, and emphasize destiny.{{'"}} (Mahabharata 12.106.20)</ref>
}}
Вакыт узу белән төрле Һинд дине мәктәпләре карманың күп төрле билгеләмәләрен ясаганнар, кайберәүләр карма барлыкка килүне шактый детерминистик итеп эшләгәннәр, шул ук вакытта башкалар кешенең үз ихтияры һәм әхлак уртаклыгы өчен урын калдыралар.<ref>Harold Coward (2003) Encyclopedia of Science of Religion, MacMillan Reference, see Karma</ref> Һинд диненең башка алты иң өйрәнелгән мәктәпләре арасында, карма теориясе төрлечә аларның галимнәре уйлаган һәм карма доктринасының эчке каршылыклары, нинди мәгънә салынганлыгы һәм мәсьәләләре белән эш иткәч эволюцияләгән. Һалбфасс буенча,<ref name=halbfass2000/>
* Һинд диненең Ньяя мәктәбе карма һәм янә тууны үзәк дип таный, шул ук вакытта кайбер галимнәр, мәсьәлән, [[Удаяна]] фараз иткәнчә Карма доктринасы Ходай булганны аңлата.<ref>Sharma, C. (1997). ''A Critical Survey of Indian Philosophy'', Delhi: Motilal Banarsidass, {{ISBN|81-208-0365-5}}, pp. 209-10</ref>
* Вайшешика мәктәбе үткән тормышлардан карма доктринасын бик әһәмиятле дип танымый.
* Самкхья мәктәбе карманы икенчел әһәмияткә ия дип саный (пракрти беренчел әһәмияткә ия).
* Мимамса мәктәбе үткән тормышлардан кармага исәпкә бик үк алмаслык роль бирә, ''самсара'' һәм ''мокша''ны бик үк исәпкә алмаска мөмкин дип саный.<ref>Wilhelm Halbfass, ''The concepts of human action and rebirth in the Mahabharata'', in Wendy D. O'Flaherty (1980), Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions, University of California Press, {{ISBN|978-0520039230}}, Chapter 11</ref>
* Йога мәктәбе үткән тормышлардан карманы икенчел дип саный, хәзерге тормышта берәүнең үзен тотышы һәм психологиясенең нәтиҗәләре бар нәрсә һәм ул бәйләнүгә китерә.<ref name=wmahony/>
* Профессор [[Вильгельм Һалбфасс]] буенча, Веданта мәктәбе карма-янә туу доктринасын таный, әмма ул чынлыктан нәтиҗә ясарга мөмкин түгел дип нәтиҗә ясый, һәм аның җәмгыять турында явыз/ тигезсезлек / һәм башка фактларны аңлатырга мөмкин булмаган өчен эшләргә мөмкин түгел дип таный, аны Упанишадик вакытларда практик проблемаларны чишү өчен уңайлы уйдырма дип әйтә.{{Ambiguous|date=December 2019|reason=Statement is confusing. The first part of the statement says that the school acknowledges the theory, which appears to imply that the school accepts the theory at least partly, but the statement goes on to say that the school considers the theory invalid. Should the statement say instead that the school rejectsthe theory largely? Please clarify}}{{Single Source-inline|date=December 2019}} Адвайта Веданта мәктәбендә, хәзерге тормышта гамәлләрнең әхлакый нәтиҗәләре бар һәм азат ителү дживанмукти (үзен реализациялгән шәхес) буларак берәүнең бер тормышында мөмкин дигән караш бар.<ref name=halbfass2000/>
Алдарак китерелгән алты мәктәп карашларның төрлелеген сурәтли, әмма барысы турында да сөйләми. Һинд диненең һәрбер мәктәпнең суб-мәктәпләре бар, мәсьәлән, Веданта мәктәпләренең нондуализм һәм дуализм суб-мәктәпләре. Дәвам итеп Һинд диненең башка мәктәпләре бар, мәсьәлән Чарвака, Локаята (материалистлар) алар карма-янә туу теориясен инкарь иткәннәр һәм шулай ук Илаһның булуын инкарь иткәннәр; Һинд дине тарафдарларының бу мәктәбенә әйберләрнең хасиятләре әйберләрнең хасиятләреннән килә. Сәбәп-нәтиҗә бәйләнеше һәм берәүнең берәү белән тәэсир итешүдән, кешеләрнең һәм эшләрнең табигате һәм гамәлләреннән, кирәк булганда карма яки Ходай кебек билгеләүче принциплардан барлыкка килә.<ref>Eli Franco (1981), [http://www.sudoc.fr/041081900 Lokayata La Philosophie Dite Materialiste de l'Inde Classique], Nanterre-Paris, France</ref><ref>Franco, Eli (1998), Nyaya-Vaisesika, Routledge Encyclopedia of Philosophy, London</ref>
==Искәрмәләр==
<small> {{искәрмәләр}} <small>
[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Һинд дине төшенчәләре]]
[[Төркем:Һинд дине фәлсәфәсе]]
[[Төркем:Фәлсәфә]]
| |||