|
[[Файл:Benz-velo.jpg|thumb|right|[[Benz Velo]] — беренче автомобильләрнең берсе.]]
[[Файл:1959-Cadillac-4d-HT.jpg|thumb|right|[[Cadillac]] [[1959 ел|1959 елның]]ның модельләре - [[XX гасыр]] уртасындагы автомобиль символларының берсе.]]
[[Файл:Vw-scirocco-modell-2010.jpg|thumb|right|Автомобиль [[Volkswagen Scirocco]] [[2008 ел|2008 нче елгы]].]]
'''Автомоби́ль''' ({{lang-grc|αὐτός}} — «үзем» һәм {{lang-la|mobilis}} — «хәрәкәтчән, ашыгыч») — кешеләр яки йөк ташу өчен кулланыла торган моторлы юл [[транспорт]] чарасы{{sfn|Малкин|с=5|2007}}. Сәнәгать алга киткән илләрдә автомобиль транспорты пассажирлар йөртү күләме буенча транспортның башка төрләре белән чагыштырганда алдынгы урында тора{{sfn|Малкин|с=3|2007}}. Заманча автомобиль 15–20 мең детальдән тора, шуларның 150–300 иң мөһим һәм кулланылыш өчен зур чыгымнар таләп итүче булып тора. Төшенчәгә җиңел автомобиль, йөк машинасы, [[автобус]], троллейбус, бронетранспортер керә, әмма авыл хуҗалыгы тракторы һәм мотоциклны үз эченә алмый{{sfn|Власов|с=4|2007}}.
* Renault-Nissan ([[Япония]] + [[Франция]] + [[Көньяк Корея]] + [[Румыния]] + [[Русия]]) — 6,16 млн данә
Күп дистә еллар автомобиль җитештерү өлкәсендә [[дөнья]] лидеры [[Америка Кушма Штатлары|АКШ]] булга. [[1980 ел|1980]] нче елларда яңа лидер — [[Япония]] булды, [[2009 ел|2009]] нчы елдан [[Кытай]], ул [[2010 ел|2010]] нчы елдан башлап Евросоюз илләренә караганда күбрәк автомобильләр җитештерә, ә [[2009 ел|2009]] нчы елдан дөньяда иң эре базар булып тора. [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|СССР]] автомобиль төзелеше буенча дөньяда 5 нче урында булган (шул исәптән йөк машиналары буенча 3 нче һәм [[Автобус|автобусларавтобус]]лар буенча 1 нче урында), [[Русия|Россия]] 15 иң эре автомобиль җитештерүче илләр арасына керә.
== Тарих ==
[[Файл:Benz-velo.jpg|thumb|right|250px|[[Benz Velo]]]]
Автомобильнең беренче танылган сызымнары [[Леонардо да Винчи|Леонардо да Винчиныкы]]ныкы булып исәпләнелә, әмма гамәлдәге нөсхә дә, аның яшәеше турындагы мәгълүматлар да безнең көнгә кадәр барып җитмәгән. [[2004 ел|2004 елда]]да [[Флоренция]] тарихы музее экспертлары [[Леонардо да Винчи|Леонардо]] идеясенең дөрес булуын дәлилләп, әлеге автомобильне сызым буйлап торгыза алдылар. Яңарыш чорында һәм соңрак [[Аурупа|Ауропаның]] кайбер [[Ил|илләрендәил]]ләрендә пружинлы двигательле арбалар һәм экипажлар маскарад һәм парадларда катнашу өчен бердәм күләмдә төзелә.
[[Файл:Late model Ford Model T.jpg|thumb|right|250px|[[Ford Model T]]]]
[[1769 ел|1769 елда]]да [[Французлар|Француз]] уйлап табучысы Кюньо «Кюньо кече арбасы», ә [[1770 ел|1770 елда]]да «Кюньо зур арбасы» кебек танылган пар двигательле машинаның беренче үрнәген сыный. [[Кәшеф|Уйлап табучы]] үзе аны «Утлы арба» дип атаган — ул артиллерия коралларын буксировкалау өчен билгеләнгән.
[[1791 ел|1791 елда]]да [[Руслар|рус]] [[Кәшеф|уйлап табучысы]] Иван Кулибин тарафыннан «самокат повозкасы» ясала.
[[Роскосмос]] предметлары буларак җиңел автомобильләр төзүнең аерым очраклары булган. Әйтик, тарихка La Marquise (рәсми исеме — De Dion-Bouton et Trepardoux) кергән, ул [[1884 ел|1884 елда]]да төзелгән һәм пар тягында эшләгән.
Җиңел, компактлы һәм шактый көчле эчке янулы двигатель барлыкка килү, автомобильне үстерү өчен киң мөмкинлекләр ача. [[1885 ел|1885 елда]]да [[Алманнар|Алман]] уйлап табучысы Готлиб Даймлер, ә [[1886 ел|1886 елда]]да аның ватандашы Карл Бенц [[Бензин|бензинлыбензин]]лы двигательле беренче экипажларны ясаган һәм патентлаган. [[1895 ел|1895 елда]]да Бенц ССТС белән беренче [[автобус]] ясаган. [[1896 ел|1896 елда]]да Даймлер беренче [[такси]] һәм йөк машинасы ясаган. [[XIX гасыр|XIX гасырның]]ның соңгы унъеллыгында [[Алмания|Германия]], [[Франция]] һәм [[Англия|Англиядә]]дә автомобиль сәнәгате барлыкка килә.
[[XX гасыр|XX гасырның]]ның беренче чирегендә электромобильләр һәм пар машиналы автомобильләр киң таралыш ала. [[1900 ел|1900 елда]]да [[Америка Кушма Штатлары|АКШта]] автомобильләрнең яртысы пар йөрешендә була, [[1910 ел|1910 елда]]да [[Нью-Йорк|Нью-Йоркта]]та таксида 70 меңгә кадәр электромобиль эшләгән.
Шул ук [[1900-еллар|1900 елда]] Фердинанд Порше электр двигательләре хәрәкәтен алып баручы дүрт [[Тәгәрмәч|тәгәрмәчлетәгәрмәч]]ле электромобильне ясый. Ике елдан соң [[Нидерланд|Голландиянең]] Spyker фирмасы тулы приводлы ярыш автомобиле чыгара<ref>
[http://www.autoreview.ru/new_site/year2002/n22/4wd/1.htm Иң тулы привод] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090111015731/http://www.autoreview.ru/new_site/year2002/n22/4wd/1.htm |date=2009-01-11 }} Авторевю № 22, 2002</ref>.
Беренче узыш машинасы 35 ат көченә ия двигатель белән җиһазландырылган һәм [[1900 ел|1900 елның]]ның [[22 декабрь|22 декабрендә]] DMGдан Эмиль Еллинекка тапшырылган. Бу «Мерседес» Вильгельм Майбах, DMGның баш [[Инженер|инженерыинженер]]ы тарафыннан эшләнгән һәм инновацион конструктор чишелешләрен үз эченә алган. Җиңел һәм югары җитештерүчәнлекле двигатель 75 км/сәг. кә җиткән һәм минутына 300–100 гә кадәр әйләнешне җыя алган.
Абыйлы-энеле Стэнли елына 1000гә якын автомобиль җитештерәләр. [[1909 ел|1909 елда]]да алар [[Колорадо (штат)|Колорадода]] беренче булып люкс-классындагы кунакханә ачалар һәм [[Тимер юллар|тимер юл]] станциясеннән кунаклар кунакханәсенә кадәр пар [[Автобус|автобусыавтобус]]ы йөртәләр, бу исә автомобиль [[Туризм|туризмыныңтуризм]]ының фактта башлануына китерә. Stanley фирмасы [[1927 ел|1927 елга]]га кадәр пар белән эшләүче автомобильләр чыгарган. Кайбер дәрәҗәләргә карамастан пар автомобильләре эксплуатацияләгәндә [[Икътисад|икътисадиикътисад]]и тотрыксызлыгы һәм кыенлыклары аркасында, сәхнәдән [[1930-еллар|1930 елда]] төшә.
Автомобиль транспортының киң таралуына [[Америка Кушма Штатлары|америка]] уйлап табучысы [[Генри Форд]] зур өлеш кертә.
[[1923 ел|1923 елда]]да Бенц фирмасы дизель двигательле беренче йөк автомобилен ясый.
=== Россия/СССРда ===
[[1780-еллар|1780 нче елларда]] автомобиль проекты өстендә танылган [[Руслар|рус]] [[Кәшеф|уйлап табучысы]] Иван Кулибин эшләгән. [[1791 ел|1791 елда]]да ул самокатка-повозка ясаган.
[[Русия|Россиядә]] автомобильләр [[XIX гасыр]] ахырында барлыкка килгән (Россиядә беренче чит ил автомобиле [[1891 ел|1891 елда]]да барлыкка килгән, аны [[Франция|Франциядән]]дән пароходта «Одесский листок» [[Газета|газетасыгазета]]сы мөхәррире В. Навроцкий алып кайткан). Беренче [[Русия|рус]] автомобилен [[1896 ел|1896 елда]]да Яковлев һәм Фрезе төзегән һәм [[Түбән Новгород өлкәсе|Түбән Новгородтагы]] Бөтенроссия күргәзмәсендә күрсәтелгән. Алга таба [[Русия|Россиядә]] кечкенә серияләр белән берничә җиңел һәм йөк автомобильләре чыгарыла, аларның күбесе өлешчә яки тулысынча чит ил запас частьләреннән җыелган чит ил [[Конструкция|конструкцияләренеңконструкция]]ләренең лицензион вариантларын тәшкил итә.
АМО-Ф-15 — [[Мәскәү|Мәскәүдә]]дә серияле завод чыгарган беренче [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|совет]] йөк машинасы.
Хәзерге [[Русия]] территориясендә массакүләм автомобильләштерү чагыштырмача соң башланды — асылда, [[1932 ел|1932 елда]]да Горький ([[Түбән Новгород өлкәсе|Түбән Новгород]]) автозаводы төзелешенә кертелү белән халык хуҗалыгында эшләү өчен билгеләнгән Ford [[Америка Кушма Штатлары|Америка]] фирмасы лицензиясе буенча җиңел (ГАЗ-А) һәм йөк (ГАЗ-АА) модельләрен чыгара башлаган. Шәхси файдалану өчен билгеләнгән беренче җиңел автомобильләр илнең индустриализациясе тәмамланганнан соң гына, турыдан-туры [[Бөек Ватан сугышы]] алдыннан (КИМ-10) сериягә җибәрелде.
ВАЗ-2101 моделеннән башлап, елына ярты миллионнан артык автомобиль җитештерә торган «Жигули» [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|СССРда]] иң беренче массакүләм шәхси автомобильләр була.
[[1945 ел|1945 елдан]]дан соң [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|СССР]] дөньякүләм җиңел машиналар җитештерүче һәм йөк автомобильләре һәм [[Автобус|автобусларавтобус]]лар җитештерүче иң эре [[Предприятие|предприятиеләрнеңпредприятие]]ләрнең берсе булды. [[1950-еллар|1950 нче елларда]] Совет автомобиль сәнәгате халык хуҗалыгының төрле ихтыяҗларын тулысынча диярлек каплый, чит илдә автотранспортны аз сатып алуны исәпкә алып, шәхси кулланыштагы җиңел автомобильләрнең эчке базарын баету бурычы да әкренләп хәл ителә. [[Совет Социалистик Республикалар Берлеге|Совет]] җиңел һәм йөк автомобильләре зур күләмдә күп кенә чит илләргә чыгарыла, шул исәптән [[Аурупа|Көнбатыш Европа]] һәм [[Төньяк Америка]].
Хәзерге вакытта [[Русия]]нең автомобиль төзелеше сәнәгате, нигездә, Миллитранс корпорацияләр контроле астында булган предприятиеләр тарафыннан тәкъдим ителә, яисә чит илләрдән китерелә торган чит ил модельләрен җыю белән шөгыльләнә.
== Тизлек рекорды ==
* [[Дөнья|Дөньяда]]да иң югары [[тизлек]] — җир өсте транспорты — Thrust SSC реактив автомобилендә — [[1997 ел|1997 елның]]ның [[15 октябрь|15 октябрендә]] [[Инглизләр|Инглиз]] Энди Грин тарафыннан күрсәтелгән.
* [[Хатын-кыз]] җыйган иң югары тизлек 843,323 км/сәг. кә тигез. Аны [[1976 ел|1976 елның]]ның [[Декабрь|декабрендә]] өч тәгәрмәчле S.М. автомобилендә америкалы Китти Хамблтон күрсәтте.
* 1500 ат көче, 7 литрлы мотор белән [[Бөекбритания|Британия]] суперкары Keating TKR тизлек буенча бөтендөнья рекордын куйды. Ул тизлеген 416 км/сәг. кә кадәр җиткерде. 2010 елда Bugatti Veyron Super Sport автомобиле дөньядагы иң тиз машина исемен алды.
== Мәдәният һәм массакүләм мәгълүмат чаралары ==
Автомобиль берничә тапкыр нәфис фильм һәм [[Мультфильм|мультикларның]] (Тачки, Дуэль, Максимальное ускорение, Кристина) төп яки икенче дәрәҗәдәге герое булып тора. Кайбер фильмнарда ул төп геройның аерылгысыз ярдәмчесе булып тора (Джеймс Бонде турындагы фильмнар, Такси, Бэтмен, Назад в будущее, Смертельные гонки 2000, Безумный Макс). Хәзерге вакытта автомобиль турында күп кенә басмалары чыгарыла. «Руль артында» беренче [[Русия|Россия]] журналы [[1928 ел|1928 елның]]ның [[Апрель|апрелендә]] чыга башлады
== Автомобильләрнең зыяны ==
[[Транспорт]] [[Атмосфера|атмосфераныатмосфера]]ны пычратуга өлеш кертү буенча 1 нче урынны алып тора, — аңа парник газлары чыгаруның 17 % туры килә. Берничә алдынгы климатолог юллардагы [[2030 ел|2030 елдан]]дан башлап эчке яну двигательләре булган теләсә нинди [[транспорт]] чараларын куллануны бөтен [[Җир|җирдәҗир]]дә тыю яклы булуын әйтте. Бу [[Глобальглобаль җылыну|глобаль җылынуның]]ның начар нәтиҗәләргә китермәсен өчен кирәк. Электромобиль парник газларын 44-56% ка кимрәк чыгара.
[[Юл-транспорт казасы|Юл-транспорт һәлакәтләрендә]] (ЮТҺ) ел саен 1,2 млн кеше һәлак була һәм 20–50 млн кеше җәрәхәтләнә. [[Юл-транспорт казасы|Юл-транспорт һәлакәтләреннән]] ел саен югалтулар 500 млрд долларга бәяләнә. [[Юл-транспорт казасы|ЮТҺ]] үлем сәбәпләренең гомуми рейтингында 9 нчы урынны һәм 19–29 яшьлекләр төркеме өчен 1 нче урынны алып тора<ref>[http://ria.ru/eco/20090922/185973682.html Автомобильдән зыян: җәмгыять һәм экология — РИА Яңалыклар, 22.09.2009]</ref>. [[Русия|Россиядә]] [[2000 ел|2000 елдан]]дан башлап [[Юл-транспорт казасы|юл-транспорт һәлакәтендә]] ярты миллион кеше үлгән.
Автомобильне массакүләм куллану [[Төр (биология)|төрләрнең]] юкка чыгу сәбәпләренең берсе булып тора.
Күп кенә социологлар фикеренчә, объектларның җәяүлеләр өчен үтемлелеген югалту җирле [[Җәмгыять|җәмгыятьләрнеңҗәмгыять]]ләрнең тиз арада җимерелүенә китерә<ref name=duany2001>{{cite book|last1=Duany|first1=Andres|last2=Plater-Zyberk|first2=Elizabeth|last3=Speck|first3=Jeff|title=Suburban Nation: The Rise of Sprawl and the Decline of the American Dream|date=2001|publisher=Farrar Straus & Giroux,|location=New York|isbn=9780865476066}}</ref>. [[Шәһәр|Шәһәрләрдәге]]ләрдәге [[Тормыш|тормышкатормыш]]ка автомобиль хәрәкәтенең йогынтысын киметүнең төп чарасы булып автотранспортның үзе санын киметү тора. [[1962 ел|1962 елдан]]дан башлап машина кую мөмкинлекләрен елына 2–3 % ка киметү сәясәте үткәрелгән [[Копенһаген|Копенгагенның]] уңыш мисалы булып тора.
Ел саен [[22 сентябрь|22 сентябрьдә]]дә Бөтендөнья автомобильсез йөрү көне үткәрелә.
== Кызыклы фактлар ==
* Автомобиль катнашында теркәлгән [[Юл-транспорт казасы|юл-транспорт һәлакәте]] тарихында беренче (өстәвенә, бу электромобиль ) [[1896 ел|1896 елның]]ның [[30 май|30 маенда]] [[Нью-Йорк|Нью-Йоркта]]та булган: Генри Уэлс үзенең транспорт даирәсендә Эвелин Томас [[Велосипед|велосипедынавелосипед]]ына бәрелә.
* Җәяүленең үлеменә китергән [[Юл-транспорт казасы|юл-транспорт һәлакәте]] тарихында беренче тапкыр [[1899 ел|1899 елда]]да шул ук шәһәрдә булган: такси Генри Блисны бәрдергән<ref>{{Cite news|title=АвтоКиров|url=http://nadasuge.ru/event/avtokirov|work=Nadasuge.ru|accessdate=2017-09-23|language=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170924045151/http://nadasuge.ru/event/avtokirov|archivedate=2017-09-24}}</ref>.
* Автомобильнең беренче урлай [[1896 ел|1896 елда]]да [[Париж|Париж шәһәрендә]] була (шофер үз хуҗасының гаражыннан «Пежо» автомобилен урлый).
* Дөньядагы иң иске гамәлдәге автомобиль — De Dion Bouton Et Trepardoux Dos-A-Dos Steam Runabout, 1884 елда чыккан<ref>{{Cite news|title=Дөньядагы иң иске автомобиль 4,6 миллион долларга сатылган|url=http://news.tut.by/auto/253555.html|work=TUT.BY|accessdate=2017-09-23|language=ru-RU}}</ref>.
{{Сайланган мәкалә}}
[[КатегорияТөркем:Автомобиль| ]]
[[КатегорияТөркем:Транспорт| ]]
[[КатегорияТөркем:Технология| ]]
| 