Татарстан: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
вики |
Төзәтмә аңлатмасы юк |
||
Юл номеры - 238:
|-
| [[мордва]]
| {{сан|35084}}
| 1,4
| {{сан|35759}}
| 1,2
| {{сан|32932}}
| 1,2
| {{сан|30963}}
|
| {{сан|29905}}
|
| {{сан|28859}}
|
| {{сан|23702}}
|
| {{сан|19156}}
|
|-
| [[марилар]]
| {{сан|13130}}
|
| {{сан|13979}}
|
| {{сан|13979}}
|
| {{сан|15643}}
|
| {{сан|16842}}
|
| {{сан|19446}}
|
| {{сан|18787}}
|
| {{сан|18848}}
|
|-
| [[украиннар]]
| …
|
| {{сан|13087}}
|
| {{сан|16099}}
|
| {{сан|16868}}
|
| {{сан|28577}}
|
| {{сан|32822}}
|
| {{сан|24016}}
|
| {{сан|18241}}
|
|-
| [[башкортлар]]
| …
|
| …
|
| …
|
| …
|
| {{сан|9256}}
|
| {{сан|19106}}
|
| {{сан|14911}}
|
| {{сан|13726}}
|
|}
Татарстан халкының 83,23% Татарстанда туган (2002); Татарстан халкының 1,55% [[Башкортстан|Башкортстаннан]], 1,24% [[Үзбәкстан|Үзбәкстаннан]], 0,9% [[Казакъстан|Казакъстаннан]], 0,74% [[Украина|Украинадан]], 0,74% [[Пермь крае|Пермь өлкәсеннән]], 0,65% [[Самара өлкәсе]]ннән күчеп килгәннәр.
Татарстанга күчеп килгән 628 мең кешедән нибары 34,8% (218 мең кеше) гына татарлар; 47,8% — руслар, 2,9% — украиннар, 2,8% — украиннар, 1,8% — башкортлар, 1,3% — әзәрбайҗаннар.<ref>http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/tableView.xhtml#</ref>
=== Телләр ===
Татарстан Республикасында дәүләт телләре — тигез хокуклы [[татар теле|татар]] һәм [[рус теле|рус]] телләре. Моның турында [[Татарстан Конституциясе]]ндә һәм [[Татарстан телләре турындагы канун]]да әйтелгән.
=== Дин ===
Татарстан территориясендә 1000-нән артык дини берләшмә теркәлгән. Татарстанның ике төп дине — [[ислам]] һәм [[христианлык]].
[[Ислам]] инде [[Идел буе Болгарстаны]]нда [[922 ел]]да кабул ителгән.
=== Торак пунктлар ===
{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
|-
! rowspan=21 | {{navbar|Татарстан шәһәрләре|plain=1}}
[[Рәсем:Kazan Kremlin exterior view 08-2016 img3.jpg|border|120px|Казан]]<br />[[Казан]]<br />[[Рәсем:Чаллы ТЭЦ.jpg|border|120px|Яр Чаллы]]<br />[[Яр Чаллы]]
[[Түбән Кама|Түбән Чулман]]<br />[[Рәсем:Almetyevsk.jpg|border|135px|Әлмәт]]<br />[[Әлмәт]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Урын
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Шәһәр
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Урыс теле|Урысча исеме]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Халык саны
! rowspan=21 | {{navbar|Largest cities of Russia|plain=1}}
[[Рәсем:Bugulm Sov 75.JPG|border|120px|Бөгелмә]]<br />[[Бөгелмә]]<br />[[Рәсем:Elabuga ul spasskaya.jpg|border|120px|Алабуга]]<br />[[Алабуга]]<br />[[Рәсем:Холм и город.jpg|border|120px|Баулы]]<br />[[Баулы]]<br />[[Рәсем:Mendeleyevsk вид сверху1.jpg|border|120px|Менделеевск]]<br />[[Менделеевск]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Казан]]''' || ''Казань'' || {{сан|1143546}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | '''[[Яр Чаллы]]''' || ''Набережные Челны'' || {{сан|513242}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | '''[[Түбән Кама|Түбән Чулман]]''' || ''Нижнекамск'' || {{сан|234108}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | '''[[Әлмәт]]''' || ''Альметьевск'' || {{сан|146309}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | '''[[Яшел Үзән]]''' || ''Зеленодольск'' || {{сан|97651}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | '''[[Бөгелмә]]''' || ''Бугульма'' || {{сан|89144}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | '''[[Алабуга]]''' || ''Елабуга'' || {{сан|70750}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | '''[[Ленинтау|Лениногорск]]''' || ''Лениногорск'' || {{сан|64145}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | '''[[Чистай]]''' || ''Чистополь'' || {{сан|60703}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | '''[[Зәй шәһәре|Зәй]]''' || ''Заинск'' || {{сан|41798}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | '''[[Азнакай]]''' || ''Азнакаево'' || {{сан|34859}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | '''[[Норлат]]''' || ''Нурлат'' || {{сан|32600}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 13 ||align=left | '''[[Баулы]]''' || ''Бавлы'' || {{сан|22109}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 14 || align=left | '''[[Менделеевск]]''' || ''Менделеевск'' || {{сан|22075}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 15 ||align=left | '''[[Буа]]''' || ''Буинск'' || {{сан|20342}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 16 ||align=left | '''[[Әгерҗе]]''' || ''Агрыз'' || {{сан|19299}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 17 ||align=left | '''[[Арча]]''' || ''Арск'' || {{сан|18114}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 18 ||align=left | '''[[Васильево]]''' || ''Васильево'' || {{сан|16957}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 19 ||align=left | '''[[Кукмара]]''' || ''Кукмор'' || {{сан|16917}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 20 ||align=left | '''[[Минзәлә]]''' || ''Мензелинск'' || {{сан|16474}}
|-
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" | <ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls</ref>
|}<noinclude>
{{clear}}Татарстан — Русиядә бердәнбер ике миллионлы агломерациягә (бер үзәкле Казан һәм күпүзәкле Чаллы (Түбән Кама) агомерацияләре) ия булган төбәк. Республикадә шулай ук ярым миллионлы Әлмәт (Көньяк Татарнстан) агломерациясе бар.
Татарстан ике иярчен шәһәр — 155-мең Иннополис фән шәһәре һәм 100-меңле Салават Күпере, — төзелеше алып барыла. Шулай 40-меңле Смарт-сити һәм 157-меңле Яшел Үзән иярчен шәһәрләрне булдыру планда тотыла.
== Мәдәният ==
Тарихи һәм җәгърафи факторлары буенча Татарстан күптән ике зур цивилизация һәм мәдәният арасында яши: көнчыгыш һәм көнбатыш. Шушы фактор Татарстанның бай мәдәниятын билгели.
Мәдәни мирасны саклау һәм популярлаштыру эшенең иң күркәм үрнәге — [[Казан Кремле]]. Шулай итеп, Казанның 1000-еллыгын билгеләү Татарстанның мәдәни үсешен, дини һәм милли толерантлык идеяләрен билгеләделәр.
Татарстанда 825 гәҗит-журналлар чыга. Шул исәптә шәһәр һәм район гәҗитләре, Алар урыс, татар, [[Удмурт теле|удмурт]] һәм [[Чуаш теле|чуаш]] телләрендә чыгалар. Республикада 100-дән артык милләт вәкилләре яши, 37 милли-мәдәни оешманы берләштергән [[Татарстан халыклары Ассамблеясы]] эшли.
== Фән һәм мәгариф ==
Татарстан — көчле фән һәм мәгариф потенциаллы төбәк. Мәгарифтә {{сан|170000}} кеше мәшгуль. Урта 11 еллы белем алу мәҗбүри һәм бушлай. Гомумән, Татарстанда 2434 белем бирү учреждениясе бар, барлыгы якынча {{сан|600000}} укучы укый.
Иң популяр университетлар:
* [[Казан (Идел буе) федераль университеты]],
* [[Казан дәүләт техника университеты|А. Н. Туполев исемендәге Казан дәүләт техника университеты (КАИ)]].
* [[Казан дәүләт технология университеты|Казан дәүләт технология университеты (КХТИ)]].
* [[Казан дәүләт медицина университеты]].
* [[Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты]].
* [[Казан дәүләт аграр университеты]].
* [[Казан дәүләт мәдәният һәм сәнгать университеты]].
* [[Казан дәүләт энергетика университеты]].
* [[Кама дәүләт һәндәси-икътисади академия (ИНЭКА)]]
* [[Казан югары хәрби башлык уку йорты]]
== Административ-территориаль бүленеш ==
{{төп мәкалә|Татарстанның административ-территориаль бүленеше}}
[[Рәсем:Tatarstan rayonnarı.jpg|right|300px]]
Җөмһүрият территориясе 43 административ районга бүленә. Аларның үзәкләре булып республика карамагындагы — 14, районнар карамагындагы 8 шәһәр, шәһәр тибындагы 8 поселок һәм 16 авыл тора (8-нче кушымтаны һәм 127-нче биттәге картаны карагыз).
Җөмһүрият карамагындагы шәһәрләр, район үзәкләре булып торсалар да, районнар составына кермиләр, алар турыдан-туры җөмһүрият хакимияте тарафыннан идарә ителәләр һәм мөстәкыйль административ берәмлекне тәшкил итәләр. Алардан башка ике шәһәр — [[Казан]] һәм [[Яр Чаллы|Чаллы]] — шәһәр районнарына бүленәләр.
== Икътисад ==
Татарстан — икътисади һәм фәнни-техник потенциалы зур булган индустриаль-аграр респ-ка: нефть, химия, нефть химиясе, электр энергетикасы, машиналар төзү, җиңел һәм азык-төлек сәнәгате, заманча а.х. алга киткән.
Татарстан 6 икътисади районга бүленә: [[Идел алды икътисади районы|Идел алды]], [[Казан икътисади районы|Казан]], [[Чулман алды икътисади районы|Чулман алды]], [[Төньяк-көнчыгыш Чулман буе икътисади районы|Төньяк-көнчыгыш Чулман буе]], [[Көнбатыш Чулман аръягы икътисади районы|Көнбатыш Чулман аръягы]], [[Көньяк-көнчыгыш Чулман аръягы икътисади районы|Көньяк-көнчыгыш Чулман аръягы]].
=== Транспорт ===
Җөмһүрият нык үскән транспорт челтәренә ия. Аның нигезен авиасызыклар, тимер юллар һәм дүрт көймә йөрешле ([[Идел]], [[Чулман]], [[Нократ]], [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]]) елга тәшкил итә.
Русиянең иң эре транспорт системалары кисешкән ноктада урнашкан, Татарстан аша Уралның, [[Себер]]нең, Ерак Көнчыгышның Үзәк Русия һәм кайбер [[БДБ]] илләре белән элемтә тормышка ашырыла.
===== Тимер юл транспорты =====
Татарстанда тимер юл транспортының үсә башлавы [[Мәскәү-Казан тимер юлы]]н төзү белән бәйле; [[1893 ел]]да [[Зөя (станция)|Зөя]] — Мәскәү, ә [[1894 ел]]да [[Казан-Пассажирлы|Казан]] — [[Яшел Үзән (станция)|Яшел Үзән]] хәрәкәте ачылган. [[1924 ел]]дан Казан — [[Свердлау]] тимер юл сызыгы файдалануга тапшырылган. Татарстан территориясендәге баш магистральләр: төньяк ([[Түбән Карамалы]], Яшел Үзән, Казан, [[Әгерҗе (станция)|Әгерҗе]] аша үтә), көньяк (Норлат, Бөгелмә һәм Ютазы аша үтә). Көнчыгышта бу ике магистральне Әгерҗе — Акбаш тимер юлы тоташтыра.
=== Тышкы икътисади элемтәләр ===
Русия төбәкләрнең күпчелеге кебек үк, Татарстанның дөньяның күп илләре белән туры икътисади элемтәләр бар, илләрнең кайберәүләрдә Татарстанның тышкы икътисади вәкиллекләре ачылган.
== Дәүләт төзелеше ==
'''Русия дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамә'''
Русия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамәне аслау хакында Федераль канун Дәүләт Думасы тарафыннан [[2007 ел]]ның [[4 июль|4 июлендә]] кабул ителде Федерация Советы тарафыннан [[2007 ел]]ның [[11 июль|11 июлендә]] хупланды<ref>[http://portal.tatarstan.ru/tat/documents/polnomochia.htm Русия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турында Шартнамә]</ref>.
=== Конституция ===
{{main|Татарстан Конституциясе}}
Җөмһүриятның төп кануны — [[Татарстан Республикасы Конституциясе|Татарстан Җөмһүрияте Конституциясе]]. Конституция буенча, Татарстан — демократик хокукый дәүләт. Әгәр Татарстан карамагындагы мәсьәләләре буенча чыгарылган федераль канун һәм Татарстанның хокукый актларына каршы килсә, Татарстанның хокукый акты гамәлдә кала.
=== Президент ===
{{main|Татарстан Президенты}}
Татарстан Җөмһүриятеның дәүләт башлыгы, иң югары урындагы заты — Татарстан Җөмһүрияте Президенты<ref>[http://tatar.ru/?DNSID=f0456f3dcfbb2df53ad83f588290f9f1&node_id=2628 Татарстан Республикасы Конституциясе]</ref>.
[[2010 ел]]ның [[25 март]]ында [[Рөстәм Миңнеханов]] ант китергәннән соң Татарстан [[Татарстан Президенты|Президенты]] вазыйфаларын үтәүгә кереште<ref>http://tat.tatar-inform.ru/news/2010/03/25/54637/</ref><ref>http://www.azatliq.org/archive/news/20100325/570/570.html?id=1993336</ref>.
=== Канунбирү хакимияте ===
[[Рәсем:Gossovet RT.jpeg|200px|thumb|Дәүләт Киңәше бинасы]]
[[Татарстан Республикасы Дәүләт Советы|Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт Советы]] — Татарстан парламенты, дәүләт хакимиятенең иң югары вәкилле, канунбирү һәм тикшерүче органы. 100 кәнәфидән тора.
[[2004 ел]]ның [[26 март]]ыннан бу вазифаны [[Фәрит Мөхәммәтшин]] үтә.
=== Башкаручы хакимият ===
[[Рәсем:Kazan House of Tatarstan Government 08-2016.jpg|200px|thumb|Министрлар Кабинеты бинасы]]
Министрлар Кабинеты — югары башкарма органы, премьер-министр тарафыннан идарә ителә. [[2010 ел]]ның [[22 апрель|22 апреленнән]] бу вазифасын [[Илдар Халиков]] үтә.
== Дәүләт һимны ==
{{main|Татарстан Республикасы Дәүләт һимны}}
Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт һимны [[1992 ел]]да кабул ителгән. Җөмһүриятнең Дәүләт һимны авторы — бөек татар композиторы [[Рөстәм Яхин]]. Дәүләт һимнын куллану кагыйдәләре «Татарстан Җөмһүрият дәүләт символлары» канунында күрсәтелгән.
Татарстан һимнының сүзләре:
{{columns
|colwidth =20em
|col1 = '''Татарча сүзләре:'''<br />
: Мәңге яшә, газиз Ватаныбыз,
: Халкым тели изге теләкләр!
: Гомерлеккә якын туган булып
: Яши бездә төрле милләтләр.
: Күп гасырлар кичкән чал тарихлы
: Данлы илем, үзең бер дастан!
: Синдә генә безнең язмышыбыз,
: Республикам минем, Татарстан!
|col2 = '''Урысча сүзләре:'''<br />
: Цвети, священная земля моя,
: Да будет мирным твой небосвод!
: Единый дом у нас, одна семья,
: Живет в согласии наш народ.
: Богатый мудростью седых веков,
: Надеждой, верою ты нам стал,
: И пусть хранит тебя моя любовь,
: Моя Республика, мой Татарстан!
}}
== Сүрәтханә ==
<gallery>
Image:Coat of Arms of Tatarstan.svg|Ак барс
Image:Mendeleyevsk mechet.jpg|Менделеевск мәчете
Image:1 May square Kazan.JPG|1 май мәйданы, Казан
|Казан (Идел буе) федераль университетының Филология һәм сәнгать институты бинасы
Image:Söyälmäskä.jpg|Ике дәүләт телендә язу
Image:Nizhnekamsk Main mosque.jpg|[[Түбән Кама җәмигъ мәчете|Түбән Кама мәчете]]
Image:Kazan church edit1.jpg|[[Барлык диннәр гыйбәдәтханәсе|Бөтен диннәр храмы]]
</gallery>
== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Татарстан|Русия Федерациясе}}
* [http://test.ebook.tatar/tt/encyclopedia/gosudarstvennoe-ustroystvo-i-naselenie Татарстан дәүләт төзелеше һәм халкы] @ [[Tatarile]]
* [[Татарстан Республикасы Кызыл китабы]]
* [[Татарстан флорасының Кара китабы]]
== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}
== Сылтамалар ==
{{Навигация
| Проект = Татарстан
| Викиҗыентык = Tatarstan
}}
* [http://www.tatar.ru/?DNSID=adee6691e233e27e24866b8cc6b48331&lang=tat ТР рәсми серверы]
* [http://www.president.tatar.ru/tat ТР Президенты сайты]
* [http://tatar.ru/?DNSID=f0456f3dcfbb2df53ad83f588290f9f1&node_id=2628 Татарстан Республикасы Конституциясе]
* [http://www.tatar-inform.tatar/ Татар-информ]
{{яхшы мәкалә}}
{{Татарлар}}
{{Татарстан темаларда}}
{{Татарстан}}
{{Русия республикалары}}
{{Русия Федерациясенең Идел буе федераль бүлгесе}}
{{Төрки дәүләтләр һәм автономияләр}}
{{Русия субъектлары}}
[[Төркем:Татарстан|*]]
[[Төркем:Төрки телле дәүләтләр]]
| |||