Татарстан: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Ерней (бәхәс | кертем)
вики
Юл номеры - 1:
{{twinCYR|Tatarstan}}
{{ДәүләтВМ}}
'''Татарстан Республикасы''' яки ('''Татарстан Җөмһүрияте''' (''Татарстан'', {{lang-ru|Республика Татарстан}})&nbsp;— [[РәсәйРусия Федерациясе]] белән [[әгъза ил|берләшкән]] һәм [[РәсәйРусия Федерациясе субъектлары|РәсәйРусия Федерациясе субъекты]] булган демократик [[хокукый дәүләт]], [[Татарстан Конституциясе]], [[Рәсәй Федерациясе]] һәм Татарстан арасындагы махсус шартнәмә нигезендә Рәсәй Федерациясе белән берләшкән җөмһүриятреспублика.<ref>http://constitution.garant.ru/region/cons_tatar/chapter/1/#block_100000 Татарстан конституциясе, мәк. 1</ref> Татарстан Русиянең [[Идел буе федераль бүлгесе]]нә керә. ҖөмһүриятРеспублика [[башкала]]сы&nbsp;— [[Казан]] [[шәһәр]]е.
 
{{цитата|автор=[[Татарстан ҖөмһүриятеРеспубликасы Конституциясе]]|Татарстан ҖөмһүриятРеспубликасы [[суверенитет]]ы, РәсәйРусия Федерациясе карамагындагы мәсьәләләрдән һәм РәсәйРусия Федерациясе белән Татарстан ҖөмһүриятенеңРеспубликасының уртак карамагындагы мәсьәләләр буенча Русия Федерациясе [[вәкаләт]]ләреннән тыш, дәүләт [[хакимият]]енең (канун чыгару, башкарма һәм суд) бөтен тулылыгына ия булуда чагыла һәм Татарстан ҖөмһүрятенеңРеспубликасының аерылгысыз [[хасият]]е була.}}
 
Русиядә [[икътисад]]ый яктан иң көчле [[төбәк]]ләрнең берсе. [[1920 ел]]ның [[27 май|27 маенда]] төзелгән ([[ТАССҖТАССР]]).
 
== {{comment|Җәгърафи|Географик}} мәгълүмат ==
''Төп мәкалә: [[Tatarstan cäğräfiäse|Татарстан Җәгърәфиясегеографиясе]]''
 
Татарстан [[Русия Федерациясе]] үзәгендә, [[Көнчыгыш Аурупа тигезлеге]]ндә, ике зур елга&nbsp;— [[Идел]] һәм [[Чулман]] очрашкан урында урнашкан. [[Казан]] [[Мәскәү]]дән {{сан|797|км}} ераклыгында урнашкан.
 
ҖөмһүриятРеспублика территориясе озынлыгы&nbsp;— төньяктан көньякка {{сан|290|км}} һәм көнбатыштан көнчыгышка {{сан|460|км}}. Татарстан чит ил дәүләтләре белән чиктәш түгел.
 
Татарстан территориясе&nbsp;— урманлы җирдә яткан тигезлек. ҖөмһүриятРеспублика көньяк-көнчыгышында калкулыклар бар. Территориянең {{сан|90|%}} [[диңгез биеклеге]]нән {{сан|200|метр}}дан югарырак.
 
Татарстан территориясенең {{сан|16|%}} [[урман]]нар белән капланган. [[Фауна]]сында 500-&nbsp;дән артык хайван төре бар.
 
=== Рельеф ===
Татарстан Көнчыгыш Аурупа тигезлегенең көнчыгыш өлешенә урнашкан һәм аның төп үзенчәлекләренә ия. Гомумән, Татарстанның җир өсте төзелеше дулкын-сыман тигезлектән гыйбарәт. Аның уртача биеклеге диңгез өстеннән {{сан|170|м}}-&nbsp;га, ә аерым урыннары 300—300–{{сан|350|м}}-&nbsp;га җитә. Күбесенчә, биеклеге {{сан|100|м}} дан узмаган түбәнлекләрдән тора.
 
Көнчыгыш Аурупа тигезлеге [[Идел]]дән алып көнчыгышка, [[Урал таулары]]на таба күтәрелә бара. Татарстанның җир өсте өчен дә бу үзенчәлек хас: аның иң түбән урыннары&nbsp;— Идел аръягының көнбатышына, ә иң биек җирләре көнчыгышына таба урнашкан. Биредә, республиканың көньяк-көнчыгышында, [[Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы]] ята.
 
ҖөмһүриятнеңРеспубликаның көньяк-көнбатыш өлешенә 200—200–{{сан|250|м}} биеклегендәге Идел буе калкулыгы тармаклары кергән. Иделнең төп уңъяк ярының биек һәм текә булуы шушы калкулыкның Иделгә якын ук килеп җитүе һәм аның Идел суы агымы тәэсирендә җимерелүе белән аңлатыла.
 
Шулай итеп, Татарстанның җир өсте урта өлешендә&nbsp;— түбәнлекләрдән (Идел аръягы түбәнлеге), ә кырый өлешләре калкулыклардан (Бөгелмә, Идел буе һ.&nbsp;б. калкулыклар) торуы белән аерыла. Бу үзенчәлек аның геологик төзелешенә бәйле.
 
=== Климат ===
Республикада уртача-континенталь климат, җәй көне җылы һәм уртача салкын кыш белән аерылып тора. Елның иң җылы ае — июль (+18...18…+20 °C), иң салкыны — [[гыйнвар]] (-13... -14−13…−14 °C).  Температураның абсолют минимумы -44... -48−44…−48 °C ([[Казан|Казанда]] -46−46,8 °C). Иң югары температура +37... 37…+42 °C. Абсолют еллык температура (амплитуда) 80-9080–90 °CкаC&nbsp;ка җитә.
 
Татарстан чикләрендә климат аермалары юк. Ел дәвамында Кояш балкышы сәгатьләренең саны 1763 дәнтән 2066 кәга кадәр ([[Минзәлә]]) тәшкил итә. Иң кояшлы чор-апрельдән август аена кадәр. Ел эчендә кояш радиациясе якынча 3900 МджМЖж/м² тәшкил итә.
 
Уртача еллык температура якынча 2-32–3,1 °C тәшкил итә.
 
Уртача тәүлеклек температураның 0 °C аша тотрыклы күчүе апрель башында һәм октябрь азагында була. Температура 0 градустан югары 198-209198–209 көн, 0 градустан түбән 156-157156–157 көн.
 
Уртача еллык явым-төшем күләме 460-540460–540 мм тәшкил итә. Иң күп явым-төшем июль аена (51-6551–65 мм), минимум - февраль аена (21-2721–27 мм) туры килә. Барыннан да бигрәк, Чулман аръягында һәм Идел алдында явым-төшемнәр күзәтелә. Вегетация чоры 170 тәүлек чамасы тәшкил итә.
 
Кар катламы ноябрь уртасыннан соң барлыкка килә, ул апрельнең беренче яртысында барлыкка килә. Кар катламының ятуы елына 140-150140–150 көн тәшкил итә, уртача калынлыгы 35-4535–45 см.
 
=== Чиктәшлек ===
Юл номеры - 53:
|Көнчыгыш|| [[Башкортстан]] ([[Кызыл Кама районы|Кызыл Кама]], [[Илеш районы|Илеш]], [[Бакалы районы|Бакалы]], [[Шаран районы|Шаран]], [[Туймазы районы|Туймазы]], [[Ярмәкәй районы|Ярмәкәй]] районнары)
|-
|Көньяк-көнчыгыш|| [[ЫрынбурОренбург өлкәсе]] ([[Северное районы (ЫрынбурОренбург өлкәсе)|Северное районы]])
|-
|Көньяк|| [[СамарСамара өлкәсе]] ([[Келәүле районы|Келәүле]], [[Шонталы районы|Шонталы]], [[Чаллыбаш районы|Чаллыбаш]], [[Кошки районы|Кошки]] районнары)
|-
|Көньяк-көнбатыш|| [[СемберУльяновск өлкәсе]] ([[Яңа Малыклы районы|Яңа Малыклы]], [[Мәләкәс районы|Мәләкәс]], [[Иске Майна районы|Иске Майна]], [[СемберУльяновск районы|СемберУльяновск]], [[Чынлы районы|Чынлы]], [[Майна районы|Майна]], [[Сыры районы|Сыры]] районнары)
|-
|Көнбатыш|| [[Чуашия|Чуашстан]] ([[Шомырша районы|Шомырша]], [[Батыр районы|Батыр]], [[Ялчык районы|Ялчык]], [[Комсомол районы (ЧуашстанЧуашия)|Комсомол]], [[Янтык районы|Янтык]], [[Ормар районы|Ормар]], [[Кузлаука районы|Кузлаука]] районнары)
|-
|}
 
=== Файдалы казылмалар ===
 
==== Нефть ====
ҖөмһүриятнеңРеспубликаның иң зур байлыгы&nbsp;— [[нефть]]. Тулаем запас зурлыгы 1 млрд тонна исәпләнә. Татарстанда 127 урында нефть булуы билгеле, алар үз эченә 3 меңнән артык ятманы кертә. [[Лениногорск районы]]нда урнашкан [[Ромашкино нефть чыганагы]]&nbsp;— Русиядә иң зур чыганклардан берсе; шулай ук Яңа Елхау һәм Савызбаш эре чыганаклары, уртача Баулы чыганагы бар.<ref>http://www.vsegei.ru/ru/info/gisatlas/pfo/tatarstan/14-15_uvogrpip_tat.xls</ref> Нефть белән бергә [[иярчен газ]] да чыгарыла&nbsp;— нефтьнең бер тоннага якынча {{сан|40|м}}³. Берничә кечкенә [[табигый газ]] һәм газ конденсаты чыганаклары булуы мәгълүм.
 
==== Күмер ====
Татарстан территориясендә 108 күмер ятма эзләп табылган. Шуның белән бергә, сәнәгый күләмнәрдә Чулман күмер бассейнының Көньяк Татар, Мәләкәс һәм Төньяк Татар районнарга бәйләнгән күмер ятмаларны гына кулланып була. Күмерләр ятмаларының тирәнлеге&nbsp;— 900—900–{{сан|1200|м}}.
 
==== Башка файдалы казылмалар ====
ҖөмһүриятРеспублика җирастында известьташ, доломитлар, төзелеш комы, кирпеч балчыклары, төзелеш ташы, гипс, ком-гравий катнашмасы, торф, шулай ук перспективлы нефть битумы, көрән һәм таш күмер, яңа торган сланец, цеолитлар, бакыр һәм бокситларның сәнәгый запаслары бар. Цеолитлы (руда булмаган казылмаларының якынча {{сан|50|%}} өлеше), карбонатлы (як. {{сан|20|%}}), балчыклы (як. {{сан|30|%}}) токымнар, ком-гравий катнашмасы ({{сан|7.7|%}}), комнар ({{сан|5.4|%}}), гипслар ({{сан|1.7|%}}) аеруча мөһимнәрдән саналалар. {{сан|0.1|%}} өлешне фосфоритлар, тимероксидлы пигментлар һәм битумлы токымнар биләп торалар.
 
=== Су ресурслары ===
Иң эре елгалар&nbsp;— [[Идел]] (җөмһүриятреспублика территориясе буенча {{сан|177|км}} ага), [[Чулман]] ({{сан|380|км}}) һәм аның кушлыдыклары&nbsp;— [[Нократ]] ({{сан|60|км}}) һәм [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]] ({{сан|50|км}}), алар гомум агып төшкән су микъдарының {{сан|97.5|%}} өлешне тәшкил итәләр. Алардан башка, җөмһүриятреспублика территориясе буенча якынча 500 озынлыгы {{сан|10|км}}-дан артык кече елган һәм күп санлы чишмәләр ага. Су ресурсларының зур өлеше [[Куйбышев сусаклагычы|Куйбышев]] һәм [[Түбән Кама сусаклагычы|Түбән Кама]] суаклагычларында тупланган. ҖөмһүриятРеспублика территориясендә 8 меңнән артык күл һәм 7 меңнән артык сазлык бар. Көнчыгыш Кама аръягының төньяк өлеше&nbsp;— Кама-Агыйдел уйсулыгында сазлыклар аеруча күп.
 
Татарстанның иң эре су объектлары&nbsp;— җөмһүриятнереспубликаны төрле максатларда кирәкле су ресурслары белән тәэмин итә торган 4 сусаклагыч.
* [[Куйбышев сусаклагычы]] [[1955 ел]]да төзелгән, ул&nbsp;— Татарстанда гына түгел, бөтен [[Аурупа]]да иң эре сусаклагыч. Урта Иделнең сезонлы агымын, судночылык, су белән тәэмин итүне һәм сугаруны җайга сала.
* [[Түбән Кама сусаклагычы]] [[1978 ел]]да төзелгән һәм гидротөен буенча көнлек һәм атналык су агымын көйләп тора.
Строка 99 ⟶ 98 :
{{Төп мәкалә|Татарстан тарихы}}
[[Рәсем:Jubcoin 2005 10rub respublikatatarstan revers.gif|right|210px|thumb|Казан меңеллыгына чыккан Русия банкының истәлекле тәңкәсе]]
Беренче торак урыннар тарихы [[VIII гасыр (б. э. к.)|безнең эрага кадәр VIII гасыр]]га барып тоташа. Соңрак, [[IX гасыр|IX]][[XIII гасыр]]ларда бу җирләрдә [[Болгар дәүләте]] урнашкан булган. [[XIII гасыр]]да ул монголлар тарафыннан җимерелә, һәм, [[Чыңгызхан]] империясенең таркалуыннан соң, [[Җучи Олысы|Җучи олысы]] составына кертелгән.
 
[[XV гасыр]]ның башында [[Олуг Мөхәммәд хан]] Казан ханлыгының [[Алтын Урда]]га бәйсезлеге турында игълан итте. Яңа дәүләт мөстәкыйль рәвештә Мәскәү белән мөнәсбәтләрне төзи башлаган. Казанда Мәскәү яклы фирка (партия) бик көчле булган, чөнки сәүдәгәрлекнең бер өлеше Мәскәү белән тыгыз сәүдә мөнәсәбәтләрендә булган; шуның өстәвенә, Мәскәү Казан сәясәтенә зур тәэсир ясаган һәм тәхеткә үзенә кирәк булган ханны утырту өчен аның эчке эшләренә еш кына тыкшынган булган. [[1552 ел]]да, [[Явыз Иван]] дәверендә, Казан ханлыгы җимерелә һәм [[Мәскәү патшалыгы]] составына кертелә.
Строка 105 ⟶ 104 :
Русия составында Казанны [[Казан патшалыгы]], ә аннан соң [[Казан губернасы]] дип атаганнар. Территория үзидарәсез булган&nbsp;— губерна башында император тарафыннан тәгаенләнгән губернатор торган.
 
[[1920 ел]]да [[Владимир Ленин]] тәкъдиме буенча [[s:АТССР оештыру турындагы дикритдекрет|АТССР оештыру турындагы дикритдекрет]] кабул ителә, ул [[РСФСР]] составына керде.
 
=== Татарстан ҖөмһүриятеРеспубликасы ===
* [[1990 ел]]ның [[30 август]]ында [[Татарстан суверенитеты]] турында [[Татарстан суверенлыгы турында декларация|декларация]] кабул ителде.
* [[1992 ел]]ның [[21 март]]ында суверен статус турында [[Татарстан суверенлыгы турында референдум|референдум]] үтте. Халыкның 2/3 өлеше суверенитетны хуплады.
* [[1992 ел]]ның [[31 март]]ында Татарстан [[ЧичәнстанЧечня]] белән берлектә [[Федератив килешү]]не имзаламады.
* [[1992 ел]]ның [[6 ноябрь|6 ноябрендә]] [[Татарстан конституциясе]] кабул ителде.
* [[2000 ел|2000 елдан башлап]] Конституциягә кертелгән үзгәртүләр нәтиҗәсендә Татарстан&nbsp;— [[Русия Федерациясе субъектлары|Русия Федерациясе субъекты]].
Строка 131 ⟶ 130 :
|-bgcolor="#e0e0e0"
!
! исәбе
! {{коммент|К. с.|Кешеләр саны}}
! %
! исәбе
! {{коммент|К. с.|Кешеләр саны}}
! %
! исәбе
! {{коммент|К. с.|Кешеләр саны}}
! %
! исәбе
! {{коммент|К. с.|Кешеләр саны}}
! %
! исәбе
! {{коммент|К. с.|Кешеләр саны}}
! %
! исәбе
! {{коммент|К. с.|Кешеләр саны}}
! %
! исәбе
! {{коммент|К. с.|Кешеләр саны}}
! %
! исәбе
! {{коммент|К. с.|Кешеләр саны}}
! %
|-
Строка 184 ⟶ 183 :
|
|-
| [[урысларруслар]]
| {{сан|1118834}}
|43,1
Строка 220 ⟶ 219 :
|3,1
|-
| [[арларудмуртлар]]
| {{сан|23873}}
|
Строка 239 ⟶ 238 :
|-
| [[мордва]]
| {{сан|35084}}
| 1,4
| {{сан|35759}}
| 1,2
| {{сан|32932}}
| 1,2
| {{сан|30963}}
|
| {{сан|29905}}
|
| {{сан|28859}}
|
| {{сан|23702}}
|
| {{сан|19156}}
|
|-
| [[чирмешләр]]
| {{сан|13130}}
|
| {{сан|13979}}
|
| {{сан|13979}}
|
| {{сан|15643}}
|
| {{сан|16842}}
|
| {{сан|19446}}
|
| {{сан|18787}}
|
| {{сан|18848}}
|
|-
| [[украиннар]]
| …
|
| {{сан|13087}}
|
| {{сан|16099}}
|
| {{сан|16868}}
|
| {{сан|28577}}
|
| {{сан|32822}}
|
| {{сан|24016}}
|
| {{сан|18241}}
|
|-
| [[башкортлар]]
| …
|
| …
|
| …
|
| …
|
| {{сан|9256}}
|
| {{сан|19106}}
|
| {{сан|14911}}
|
| {{сан|13726}}
|
|}
Татарстан халкының 83,23% Татарстанда туган (2002); Татарстан халкының 1,55% [[Башкортстан|Башкортстаннан]], 1,24% [[Үзбәкстан|Үзбәкстаннан]], 0,9% [[Казакъстан|Казакъстаннан]], 0,74% [[Украина|Украинадан]], 0,74% [[Пирем крае|Пирем өлкәсеннән]], 0,65% [[Самар өлкәсе|Самар өлкәсеннән]] күчеп килгәннәр.
 
Татарстанга күчеп килгән 628 мең кешедән нибары 34,8% (218 мең кеше) гына татарлар; 47,8% – урыслар, 2,9% – украиннар, 2,8% – украиннар, 1,8% – башкортлар, 1,3% – әзербайҗаннар.<ref>http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/tableView.xhtml#</ref>
=== Телләр ===
Татарстан Республикасында дәүләт телләре&nbsp;— тигез хокуклы [[татар теле|татар]] һәм [[урыс теле|урыс]] телләре. Моның турында [[Татарстан Конституциясе]]ндә һәм [[Татарстан телләре турындагы канун]]да әйтелгән.
 
=== Дин ===
Татарстан территориясендә 1000-нән артык дини берләшмә теркәлгән. Татарстанның ике төп дине&nbsp;— [[ислам]] һәм [[христианлык]].
 
[[Ислам]] инде [[Идел буе Болгарстаны]]нда [[922 ел]]да кабул ителгән.
 
=== Торак пунктлар ===
{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
|-
! rowspan=21 | {{navbar|Татарстан шәһәрләре|plain=1}}
[[Рәсем:Kazan Kremlin exterior view 08-2016 img3.jpg|border|120px|Казан]]<br />[[Казан]]<br />[[Рәсем:Чаллы ТЭЦ.jpg|border|120px|Яр Чаллы]]<br />[[Яр Чаллы]]
 
[[Түбән Кама|Түбән Чулман]]<br />[[Рәсем:Almetyevsk.jpg|border|135px|Әлмәт]]<br />[[Әлмәт]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Урын
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Шәһәр
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Урыс теле|Урысча исеме]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Халык саны
! rowspan=21 | {{navbar|Largest cities of Russia|plain=1}}
[[Рәсем:Bugulm Sov 75.JPG|border|120px|Бөгелмә]]<br />[[Бөгелмә]]<br />[[Рәсем:Elabuga ul spasskaya.jpg|border|120px|Алабуга]]<br />[[Алабуга]]<br />[[Рәсем:Холм и город.jpg|border|120px|Баулы]]<br />[[Баулы]]<br />[[Рәсем:Mendeleyevsk вид сверху1.jpg|border|120px|Менделеевск]]<br />[[Менделеевск]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Казан]]''' || ''Казань'' || {{сан|1143546}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | '''[[Яр Чаллы]]''' || ''Набережные Челны'' || {{сан|513242}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | '''[[Түбән Кама|Түбән Чулман]]''' || ''Нижнекамск'' || {{сан|234108}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | '''[[Әлмәт]]''' || ''Альметьевск'' || {{сан|146309}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | '''[[Яшел Үзән]]''' || ''Зеленодольск'' || {{сан|97651}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | '''[[Бөгелмә]]''' || ''Бугульма'' || {{сан|89144}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | '''[[Алабуга]]''' || ''Елабуга'' || {{сан|70750}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | '''[[Ленинтау|Лениногорск]]''' || ''Лениногорск'' || {{сан|64145}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | '''[[Чистай]]''' || ''Чистополь'' || {{сан|60703}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | '''[[Зәй шәһәре|Зәй]]''' || ''Заинск'' || {{сан|41798}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | '''[[Азнакай]]''' || ''Азнакаево'' || {{сан|34859}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | '''[[Норлат]]''' || ''Нурлат'' || {{сан|32600}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 13 ||align=left | '''[[Баулы]]''' || ''Бавлы'' || {{сан|22109}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 14 || align=left | '''[[Менделеевск]]''' || ''Менделеевск'' || {{сан|22075}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 15 ||align=left | '''[[Буа]]''' || ''Буинск'' || {{сан|20342}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 16 ||align=left | '''[[Әгерҗе]]''' || ''Агрыз'' || {{сан|19299}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 17 ||align=left | '''[[Арча]]''' || ''Арск'' || {{сан|18114}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 18 ||align=left | '''[[Васильево]]''' || ''Васильево'' || {{сан|16957}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 19 ||align=left | '''[[Кукмара]]''' || ''Кукмор'' || {{сан|16917}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 20 ||align=left | '''[[Минзәлә]]''' || ''Мензелинск'' || {{сан|16474}}
|-
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" | <ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls</ref>
|}<noinclude>
{{clear}}Татарстан&nbsp;— Русиядә бердәнбер ике миллионлы агломерациягә (бер үзәкле Казан һәм күпүзәкле Чаллы (Түбән Кама) агомерацияләре) ия булган төбәк. Республикадә шулай ук ярым миллионлы Әлмәт (Көньяк Татарнстан) агломерациясе бар.
 
Татарстан ике иярчен шәһәр&nbsp;— 155-мең Иннополис фән шәһәре һәм 100-меңле Салават Күпере,&nbsp;— төзелеше алып барыла. Шулай 40-меңле Смарт-сити һәм 157-меңле Яшел Үзән иярчен шәһәрләрне булдыру планда тотыла.
 
== Мәдәният ==
Тарихи һәм җәгърафи факторлары буенча Татарстан күптән ике зур цивилизация һәм мәдәният арасында яши: көнчыгыш һәм көнбатыш. Шушы фактор Татарстанның бай мәдәниятын билгели.
 
Мәдәни мирасны саклау һәм популярлаштыру эшенең иң күркәм үрнәге&nbsp;— [[Казан Кремле]]. Шулай итеп, Казанның 1000-еллыгын билгеләү Татарстанның мәдәни үсешен, дини һәм милли толерантлык идеяләрен билгеләделәр.
 
Татарстанда 825 гәҗит-журналлар чыга. Шул исәптә шәһәр һәм район гәҗитләре, Алар урыс, татар, [[Удмурт теле|удмурт]] һәм [[Чуаш теле|чуаш]] телләрендә чыгалар. Республикада 100-дән артык милләт вәкилләре яши, 37 милли-мәдәни оешманы берләштергән [[Татарстан халыклары Ассамблеясы]] эшли.
 
== Фән һәм мәгариф ==
Татарстан&nbsp;— көчле фән һәм мәгариф потенциаллы төбәк. Мәгарифтә {{сан|170000}} кеше мәшгуль. Урта 11 еллы белем алу мәҗбүри һәм бушлай. Гомумән, Татарстанда 2434 белем бирү учреждениясе бар, барлыгы якынча {{сан|600000}} укучы укый.
 
Иң популяр университетлар:
* [[Казан (Идел буе) федераль университеты]],
* [[Казан дәүләт техника университеты|А.&nbsp;Н.&nbsp;Туполев исемендәге Казан дәүләт техника университеты (КАИ)]].
* [[Казан дәүләт технология университеты|Казан дәүләт технология университеты (КХТИ)]].
* [[Казан дәүләт медицина университеты]].
* [[Казан дәүләт архитектура-төзелеш университеты]].
* [[Казан дәүләт аграр университеты]].
* [[Казан дәүләт мәдәният һәм сәнгать университеты]].
* [[Казан дәүләт энергетика университеты]].
* [[Кама дәүләт һәндәси-икътисади академия (ИНЭКА)]]
* [[Казан югары хәрби башлык уку йорты]]
 
== Административ-территориаль бүленеш ==
{{төп мәкалә|Татарстанның административ-территориаль бүленеше}}
[[Рәсем:Tatarstan rayonnarı.jpg|right|300px]]
Җөмһүрият территориясе 43 административ районга бүленә. Аларның үзәкләре булып республика карамагындагы&nbsp;— 14, районнар карамагындагы 8 шәһәр, шәһәр тибындагы 8 поселок һәм 16 авыл тора (8-нче кушымтаны һәм 127-нче биттәге картаны карагыз).
 
Җөмһүрият карамагындагы шәһәрләр, район үзәкләре булып торсалар да, районнар составына кермиләр, алар турыдан-туры җөмһүрият хакимияте тарафыннан идарә ителәләр һәм мөстәкыйль административ берәмлекне тәшкил итәләр. Алардан башка ике шәһәр&nbsp;— [[Казан]] һәм [[Яр Чаллы|Чаллы]]&nbsp;— шәһәр районнарына бүленәләр.
 
== Икътисад ==
Татарстан&nbsp;— икътисади һәм фәнни-техник потенциалы зур булган индустриаль-аграр респ-ка: нефть, химия, нефть химиясе, электр энергетикасы, машиналар төзү, җиңел һәм азык-төлек сәнәгате, заманча а.х. алга киткән.
 
Татарстан 6 икътисади районга бүленә: [[Идел алды икътисади районы|Идел алды]], [[Казан икътисади районы|Казан]], [[Чулман алды икътисади районы|Чулман алды]], [[Төньяк-көнчыгыш Чулман буе икътисади районы|Төньяк-көнчыгыш Чулман буе]], [[Көнбатыш Чулман аръягы икътисади районы|Көнбатыш Чулман аръягы]], [[Көньяк-көнчыгыш Чулман аръягы икътисади районы|Көньяк-көнчыгыш Чулман аръягы]].
 
=== Транспорт ===
Җөмһүрият нык үскән транспорт челтәренә ия. Аның нигезен авиасызыклар, тимер юллар һәм дүрт көймә йөрешле ([[Идел]], [[Чулман]], [[Нократ]], [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]]) елга тәшкил итә.
 
Русиянең иң эре транспорт системалары кисешкән ноктада урнашкан, Татарстан аша Уралның, [[Себер]]нең, Ерак Көнчыгышның Үзәк Русия һәм кайбер [[БДБ]] илләре белән элемтә тормышка ашырыла.
 
===== Тимер юл транспорты =====
Татарстанда тимер юл транспортының үсә башлавы [[Мәскәү-Казан тимер юлы]]н төзү белән бәйле; [[1893 ел]]да [[Зөя (станция)|Зөя]]&nbsp;— Мәскәү, ә [[1894 ел]]да [[Казан-Пассажирлы|Казан]]&nbsp;— [[Яшел Үзән (станция)|Яшел Үзән]] хәрәкәте ачылган. [[1924 ел]]дан Казан&nbsp;— [[Свердлау]] тимер юл сызыгы файдалануга тапшырылган. Татарстан территориясендәге баш магистральләр: төньяк ([[Түбән Карамалы]], Яшел Үзән, Казан, [[Әгерҗе (станция)|Әгерҗе]] аша үтә), көньяк (Норлат, Бөгелмә һәм Ютазы аша үтә). Көнчыгышта бу ике магистральне Әгерҗе&nbsp;— Акбаш тимер юлы тоташтыра.
 
=== Тышкы икътисади элемтәләр ===
Русия төбәкләрнең күпчелеге кебек үк, Татарстанның дөньяның күп илләре белән туры икътисади элемтәләр бар, илләрнең кайберәүләрдә Татарстанның тышкы икътисади вәкиллекләре ачылган.
 
== Дәүләт төзелеше ==
'''Русия дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамә'''
 
Русия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамәне аслау хакында Федераль канун Дәүләт Думасы тарафыннан [[2007 ел]]ның [[4 июль|4 июлендә]] кабул ителде Федерация Советы тарафыннан [[2007 ел]]ның [[11 июль|11 июлендә]] хупланды<ref>[http://portal.tatarstan.ru/tat/documents/polnomochia.htm Русия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турында Шартнамә]</ref>.
 
=== Конституция ===
{{main|Татарстан Конституциясе}}
Җөмһүриятның төп кануны&nbsp;— [[Татарстан Республикасы Конституциясе|Татарстан Җөмһүрияте Конституциясе]]. Конституция буенча, Татарстан&nbsp;— демократик хокукый дәүләт. Әгәр Татарстан карамагындагы мәсьәләләре буенча чыгарылган федераль канун һәм Татарстанның хокукый актларына каршы килсә, Татарстанның хокукый акты гамәлдә кала.
 
=== Президент ===
{{main|Татарстан Президенты}}
Татарстан Җөмһүриятеның дәүләт башлыгы, иң югары урындагы заты&nbsp;— Татарстан Җөмһүрияте Президенты<ref>[http://tatar.ru/?DNSID=f0456f3dcfbb2df53ad83f588290f9f1&node_id=2628 Татарстан Республикасы Конституциясе]</ref>.
 
[[2010 ел]]ның [[25 март]]ында [[Рөстәм Миңнеханов]] ант китергәннән соң Татарстан [[Татарстан Президенты|Президенты]] вазыйфаларын үтәүгә кереште<ref>http://tat.tatar-inform.ru/news/2010/03/25/54637/</ref><ref>http://www.azatliq.org/archive/news/20100325/570/570.html?id=1993336</ref>.
 
=== Канунбирү хакимияте ===
[[Рәсем:Gossovet RT.jpeg|200px|thumb|Дәүләт Киңәше бинасы]]
[[Татарстан Республикасы Дәүләт Советы|Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт Советы]]&nbsp;— Татарстан парламенты, дәүләт хакимиятенең иң югары вәкилле, канунбирү һәм тикшерүче органы. 100 кәнәфидән тора.
 
[[2004 ел]]ның [[26 март]]ыннан бу вазифаны [[Фәрит Мөхәммәтшин]] үтә.
 
=== Башкаручы хакимият ===
[[Рәсем:Kazan House of Tatarstan Government 08-2016.jpg|200px|thumb|Министрлар Кабинеты бинасы]]
Министрлар Кабинеты&nbsp;— югары башкарма органы, премьер-министр тарафыннан идарә ителә. [[2010 ел]]ның [[22 апрель|22 апреленнән]] бу вазифасын [[Илдар Халиков]] үтә.
 
== Дәүләт һимны ==
{{main|Татарстан Республикасы Дәүләт һимны}}
Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт һимны [[1992 ел]]да кабул ителгән. Җөмһүриятнең Дәүләт һимны авторы&nbsp;— бөек татар композиторы [[Рөстәм Яхин]]. Дәүләт һимнын куллану кагыйдәләре «Татарстан Җөмһүрият дәүләт символлары» канунында күрсәтелгән.
 
Татарстан һимнының сүзләре:
{{columns
|colwidth =20em
|col1 = '''Татарча сүзләре:'''<br />
: Мәңге яшә, газиз Ватаныбыз,
: Халкым тели изге теләкләр!
: Гомерлеккә якын туган булып
: Яши бездә төрле милләтләр.
: Күп гасырлар кичкән чал тарихлы
: Данлы илем, үзең бер дастан!
: Синдә генә безнең язмышыбыз,
: Республикам минем, Татарстан!
 
|col2 = '''Урысча сүзләре:'''<br />
: Цвети, священная земля моя,
: Да будет мирным твой небосвод!
: Единый дом у нас, одна семья,
: Живет в согласии наш народ.
: Богатый мудростью седых веков,
: Надеждой, верою ты нам стал,
: И пусть хранит тебя моя любовь,
: Моя Республика, мой Татарстан!
}}
 
== Сүрәтханә ==
<gallery>
Image:Coat of Arms of Tatarstan.svg|Ак барс
Image:Mendeleyevsk mechet.jpg|Менделеевск мәчете
Image:1 May square Kazan.JPG|1 май мәйданы, Казан
 
|Казан (Идел буе) федераль университетының Филология һәм сәнгать институты бинасы
Image:Söyälmäskä.jpg|Ике дәүләт телендә язу
Image:Nizhnekamsk Main mosque.jpg|[[Түбән Кама җәмигъ мәчете|Түбән Кама мәчете]]
Image:Kazan church edit1.jpg|[[Барлык диннәр гыйбәдәтханәсе|Бөтен диннәр храмы]]
</gallery>
 
== Шулай ук карагыз ==
{{Портал|Татарстан|Русия Федерациясе}}
* [http://test.ebook.tatar/tt/encyclopedia/gosudarstvennoe-ustroystvo-i-naselenie Татарстан дәүләт төзелеше һәм халкы] @ [[Tatarile]]
* [[Татарстан Республикасы Кызыл китабы]]
* [[Татарстан флорасының Кара китабы]]
 
== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}
 
== Сылтамалар ==
{{Навигация
| Проект = Татарстан
| Викиҗыентык = Tatarstan
}}
* [http://www.tatar.ru/?DNSID=adee6691e233e27e24866b8cc6b48331&lang=tat ТР рәсми серверы]
* [http://www.president.tatar.ru/tat ТР Президенты сайты]
* [http://tatar.ru/?DNSID=f0456f3dcfbb2df53ad83f588290f9f1&node_id=2628 Татарстан Республикасы Конституциясе]
* [http://www.tatar-inform.tatar/ Татар-информ]
 
{{яхшы мәкалә}}
{{Татарлар}}
{{Татарстан темаларда}}
{{Татарстан}}
{{Русия республикалары}}
{{Русия Федерациясенең Идел буе федераль бүлгесе}}
{{Төрки дәүләтләр һәм автономияләр}}
{{Рәсәй субъектлары}}
 
[[Төркем:Татарстан|*]]
[[Төркем:Төрки телле дәүләтләр]]