Татарстан: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
вики |
|||
Юл номеры - 1:
{{twinCYR|Tatarstan}}
{{ДәүләтВМ}}
'''Татарстан Республикасы'''
{{цитата|автор=[[Татарстан
Русиядә [[икътисад]]ый яктан иң көчле [[төбәк]]ләрнең берсе. [[1920 ел]]ның [[27 май|27 маенда]] төзелгән ([[
==
''Төп мәкалә: [[Tatarstan cäğräfiäse|Татарстан
Татарстан [[Русия Федерациясе]] үзәгендә, [[Көнчыгыш Аурупа тигезлеге]]ндә, ике зур елга — [[Идел]] һәм [[Чулман]] очрашкан урында урнашкан. [[Казан]] [[Мәскәү]]дән {{сан|797|км}} ераклыгында урнашкан.
Татарстан территориясе — урманлы җирдә яткан тигезлек.
Татарстан территориясенең {{сан|16|%}} [[урман]]нар белән капланган. [[Фауна]]сында 500
=== Рельеф ===
Татарстан Көнчыгыш Аурупа тигезлегенең көнчыгыш өлешенә урнашкан һәм аның төп үзенчәлекләренә ия. Гомумән, Татарстанның җир өсте төзелеше дулкын-сыман тигезлектән гыйбарәт. Аның уртача биеклеге диңгез өстеннән {{сан|170|м}}
Көнчыгыш Аурупа тигезлеге [[Идел]]дән алып көнчыгышка, [[Урал таулары]]на таба күтәрелә бара. Татарстанның җир өсте өчен дә бу үзенчәлек хас: аның иң түбән урыннары — Идел аръягының көнбатышына, ә иң биек җирләре көнчыгышына таба урнашкан. Биредә, республиканың көньяк-көнчыгышында, [[Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы]] ята.
Шулай итеп, Татарстанның җир өсте урта өлешендә — түбәнлекләрдән (Идел аръягы түбәнлеге), ә кырый өлешләре калкулыклардан (Бөгелмә, Идел буе һ.
=== Климат ===
Республикада уртача-континенталь климат, җәй көне җылы һәм уртача салкын кыш белән аерылып тора. Елның иң җылы ае — июль (+
Татарстан чикләрендә климат аермалары юк. Ел дәвамында Кояш балкышы сәгатьләренең саны 1763
Уртача еллык температура якынча
Уртача тәүлеклек температураның 0 °C аша тотрыклы күчүе апрель башында һәм октябрь азагында була. Температура 0 градустан югары
Уртача еллык явым-төшем күләме
Кар катламы ноябрь уртасыннан соң барлыкка килә, ул апрельнең беренче яртысында барлыкка килә. Кар катламының ятуы елына
=== Чиктәшлек ===
Юл номеры - 53:
|Көнчыгыш|| [[Башкортстан]] ([[Кызыл Кама районы|Кызыл Кама]], [[Илеш районы|Илеш]], [[Бакалы районы|Бакалы]], [[Шаран районы|Шаран]], [[Туймазы районы|Туймазы]], [[Ярмәкәй районы|Ярмәкәй]] районнары)
|-
|Көньяк-көнчыгыш|| [[
|-
|Көньяк|| [[
|-
|Көньяк-көнбатыш|| [[
|-
|Көнбатыш|| [[Чуашия
|-
|}
=== Файдалы казылмалар ===
==== Нефть ====
==== Күмер ====
Татарстан территориясендә 108 күмер ятма эзләп табылган. Шуның белән бергә, сәнәгый күләмнәрдә Чулман күмер бассейнының Көньяк Татар, Мәләкәс һәм Төньяк Татар районнарга бәйләнгән күмер ятмаларны гына кулланып була. Күмерләр ятмаларының тирәнлеге —
==== Башка файдалы казылмалар ====
=== Су ресурслары ===
Иң эре елгалар — [[Идел]] (
Татарстанның иң эре су объектлары —
* [[Куйбышев сусаклагычы]] [[1955 ел]]да төзелгән, ул — Татарстанда гына түгел, бөтен [[Аурупа]]да иң эре сусаклагыч. Урта Иделнең сезонлы агымын, судночылык, су белән тәэмин итүне һәм сугаруны җайга сала.
* [[Түбән Кама сусаклагычы]] [[1978 ел]]да төзелгән һәм гидротөен буенча көнлек һәм атналык су агымын көйләп тора.
Строка 99 ⟶ 98 :
{{Төп мәкалә|Татарстан тарихы}}
[[Рәсем:Jubcoin 2005 10rub respublikatatarstan revers.gif|right|210px|thumb|Казан меңеллыгына чыккан Русия банкының истәлекле тәңкәсе]]
Беренче торак урыннар тарихы [[VIII гасыр (б.
[[XV гасыр]]ның башында [[Олуг Мөхәммәд хан]] Казан ханлыгының [[Алтын Урда]]га бәйсезлеге турында игълан итте. Яңа дәүләт мөстәкыйль рәвештә Мәскәү белән мөнәсбәтләрне төзи башлаган. Казанда Мәскәү яклы фирка (партия) бик көчле булган, чөнки сәүдәгәрлекнең бер өлеше Мәскәү белән тыгыз сәүдә мөнәсәбәтләрендә булган; шуның өстәвенә, Мәскәү Казан сәясәтенә зур тәэсир ясаган һәм тәхеткә үзенә кирәк булган ханны утырту өчен аның эчке эшләренә еш кына тыкшынган булган. [[1552 ел]]да, [[Явыз Иван]] дәверендә, Казан ханлыгы җимерелә һәм [[Мәскәү патшалыгы]] составына кертелә.
Строка 105 ⟶ 104 :
Русия составында Казанны [[Казан патшалыгы]], ә аннан соң [[Казан губернасы]] дип атаганнар. Территория үзидарәсез булган — губерна башында император тарафыннан тәгаенләнгән губернатор торган.
[[1920 ел]]да [[Владимир Ленин]] тәкъдиме буенча [[s:АТССР оештыру турындагы
=== Татарстан
* [[1990 ел]]ның [[30 август]]ында [[Татарстан суверенитеты]] турында [[Татарстан суверенлыгы турында декларация|декларация]] кабул ителде.
* [[1992 ел]]ның [[21 март]]ында суверен статус турында [[Татарстан суверенлыгы турында референдум|референдум]] үтте. Халыкның
* [[1992 ел]]ның [[31 март]]ында Татарстан [[
* [[1992 ел]]ның [[6 ноябрь|6 ноябрендә]] [[Татарстан конституциясе]] кабул ителде.
* [[2000 ел|2000 елдан башлап]] Конституциягә кертелгән үзгәртүләр нәтиҗәсендә Татарстан — [[Русия Федерациясе субъектлары|Русия Федерациясе субъекты]].
Строка 131 ⟶ 130 :
|-bgcolor="#e0e0e0"
!
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
! исәбе
! %
|-
Строка 184 ⟶ 183 :
|
|-
| [[
| {{сан|1118834}}
|43,1
Строка 220 ⟶ 219 :
|3,1
|-
| [[
| {{сан|23873}}
|
Строка 239 ⟶ 238 :
|-
| [[мордва]]
|