|
|низаг = Икенче бөтендөнья сугышы
|часть =
|рәсем = WW2Montage.PNG
|баш исем =
|дата = [[1939 ел]]ның [[1 сентябрь|1 сентябре]] — [[1945 ел]]ның [[2 сентябрь|2 сентябре]]
|урын = [[Аурупа]], [[Көнчыгыш Азия|Көнчыгыш]] һәм [[Көньяк-Көнчыгыш Азия]], [[Төньяк Африка|Төньяк]], төньяк-көнчыгыш һәм [[Көнбатыш Африка]], [[Якын Көнчыгыш]], [[Атлантик океан|Атлантик]], [[Һинд океаны|Һинд]], [[Тын океан|Тын]] һәм [[Төньяк Боз океаны|Төньяк Боз]] океаннары, [[Урта диңгез]]
|сәбәп = төп сәбәпләр: дәүләтләрнең сәясәтләре, [[Версаль-Вашингтон системасы]]ның нәтиҗәләре, бөтендөнья икътисади [[инкыйраз]]ы
|нәтиҗә = [[Адольф Һитлер|Һитлерга]] каршы коалициянең җиңүе, [[Берләшкән Милләтләр Оешмасы]]ның барлыкка килүе, [[фашизм]] һәм [[национал-социализм]] идеологияләренең тыелуы, [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|СССРССҖБ]] һәм [[АКШ]]ның сәяси яктан ике котыплы дөньяның баш дәүләтләренә әверелүе һәм алар арасында [[Салкын сугыш]]ның башлануы, [[Бөекбритания]] һәм [[Франса|Франция]]нең дөнья сәясәтендәге роленең кимүе, колониаль империяләр колонияләренең бәйсезлеккә ирешүе.
|үзгәрешләр =
|көндәш1 =
[[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|СССРССҖБ]]<br />
[[АКШ]]<br />
[[Британия империясе]]<br />
[[Иран]]<br />
----
'''<small>ГерманиягәАлманиягә сугыш игълан итеп, хәрби хәрәкәтләрдә катнашмаган дәүләтләр:</small>'''<br />
[[Непал]]<br />
[[Панама]]<br />
[[Һиндстан]]
|көндәш2 = '''<small>Нацист блогы илләре:</small>'''
[[Өченче рейх|ГерманияАлмания]]<br />
[[Япония империясе]]<br />
[[Италия]]<br />
}}
'''Икенче дөнья сугышы''' ([[1939 ел]]ның [[1 сентябрь|1 сентябре]] — [[1945 ел]]ның [[2 сентябрь|2 сентябре]]) - — ике хәрби-сәяси коалиция арасындагы сугышы. Кешелек тарихындагы иң зур сугыш. Хәрби хәрәкәтләр барлык континентларда һәм дүрт океанда алып барыла. Анда ул вакытка булган 73 дәүләтнең 62-се ([[Җир шары]] халкының 80%-ы) катнашкан.
Сугышта барлыгы якынча 70 млн кеше һәлак була.
Сугыш хәрәкәтләре [[Аурупа]], [[Азия]] Һәм [[Африка] территорияләрендә һәм барлык океаннар суларында алып барыла. Бу — [[атом-төш коралы]] кулланылган бердәнбер конфликт.
== Катнашучылар ==
{{main|Икенче бөтендөнья сугышына катнашучылар}}
Катнашучылар саны сугыш дәвамында үзгәрә. Аларның кайберләре актив хәрби хәрәкәтләр алып барды, икенчеләре азык-төлек белән тәэмин итүдә үз союздашларына ярдәм итте, ә күбесе сугышта бары тик номиналь рәвештә генә катнашты.
== Сугыш чыгу шартлары ==
[[Версаль килешүе 1919|Версаль килешүе]] [[ГерманияАлмания]]ныңнең кораллы көчләрен үстерү мөмкинлеген нык чикләгән. Ләкин, [[Адольф Һитлер|Һитлер]] хакимлеккә килгәннән соң, ГерманияАлмания Версаль килешүенең чикләүләрен боза башлый — атап әйткәндә, армияга алыну тергезелгән һәм тиз генә төрле хәрби техника эшләп чыгарырга тотына. [[1936 ел]]да ГерманияАлмания гәскәрләре [[Рейн демилитаризацияләнгән зонасы]]н басып ала. [[1938 ел]]да ГерманияАлмания [[Аустрия|Австрия]]не һәм [[Чехословакия]]нең бер өлешен үзенә куша.
== Территорияләр ==
Барлык хәрби хәрәкәтләрне 5 сугыш хәрәкәтләре мәйданына бүлеп була:
* [[Икенче бөтендөнья сугышының Көнбатыш Аурупа сугыш хәрәкәтләре мәйданы|Көнбатыш Аурупа]]: [[Көнбатыш ГерманияАлмания]], [[Дания]], [[Норвегия]], [[Билгия|Бельгия]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[Нидирлан|Нидерландлар]], [[Франса|Франция]], [[Бөекбритания]] (авиабомбалаулар), [[Атлантик океан|Атлантика]].
* [[Икенче бөтендөнья сугышының Көнчыгыш Аурупа сугыш хәрәкәтләре мәйданы|Көнчыгыш Аурупа]]: [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|СССРССҖБ]] (көнбатыш өлеше), [[Пүлшә|Польша]], [[Финләндия]], [[Норвегия]]нең төньягы, [[Чехословакия]], [[Румыния]], [[Маҗарстан]], [[Болгария]], [[Югославия]], [[Аустрия|Австрия]] (көнчыгыш өлеше), [[Көнчыгыш ГерманияАлмания]], [[Баренц диңгезе]], [[Балтыйк диңгезе]], [[Кара диңгез]].
* [[Икенче бөтендөнья сугышының Урта диңгез сугыш хәрәкәтләре мәйданы|Урта диңгез]]: [[Югославия]], [[Греция]], [[Албания]], [[Италия]], [[Урта диңгез]] утраулары ([[Мальта]], [[Кипр (утрау)|Кипр]] һ.б.), [[Мисыр]], [[Ливия]], [[Төньяк Африка]] ([[Франса|Франция]]гә караган өлеше), [[Сүрия]], [[Лөбнан]], [[Гыйрак]], [[Иран]], [[Урта диңгез]].
* [[Икенче бөтендөнья сугышының Африка сугыш хәрәкәтләре мәйданы|Африка]]: [[Эфиопия]], [[Сомали]] ([[Британия]] һәм [[Италия]]неке), [[Кения]], [[Судан]], [[Көнбатыш Африка]] ([[Франса|Франция]]гә караган өлеше), [[Экваториаль Африка]] ([[Франса|Франция]] кулында), [[Мадагаскар]].
* [[Икенче бөтендөнья сугышының Тын океан сугыш хәрәкәтләре мәйданы|Тын океан]]: [[Кытай]] (көнчыгыш өлеше һәм [[МанчжурияМанҗурия|төньяк-көнчыгыш өлеше]]),[[Япония]] ([[Корея]], [[Көньяк Сахалин]], [[Курил утраулары]]), [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|СССРССҖБ]] ([[Ерак Көнчыгыш]]), [[Алеут утраулары]], [[Монголия]], [[Һоңкоң]], [[Француз Һиндкытае]], [[Бирма]], [[Андаман утраулары]], [[Малайя]], [[Сингапур]], [[Саравак]], [[Голланд Ост-Индиясе]], [[Сабах]], [[Бруней]], [[Яңа Гвинея]], [[Папуа]], [[Соломон утраулары]], [[Филипин]], [[Һавай утраулары]], [[Гуам]], [[Уэйк]], [[Мидуэй (утрау)|Мидуэй]], [[Мариан утраулары]], [[Каролин утраулары]], [[Маршалл утраулары]], [[Гилберт утраулары]], [[Тын океан]]ның күп санлы вак утраулары, [[Тын океан]]ның зур өлеше, [[Һинд океаны]].
== Аурупа һәм Төньяк Африкадагы хәрби хәрәкәтләр күренеше ==
Икенче дөнья сугышы [[1939 ел]]ның [[1 сентябрь|1 сентябрендә]] [[ГерманияАлмания]]нең [[Пүлшә|Польша]]га [[Вермахтның Польша кампаниясе|һөҗүм итүе]] белән башлана. [[3 сентябрь]] көнне [[Бөек Британия]] һәм [[Франса|Франция]] [[ГерманияАлмания]]гә [[Сәер сугыш|сугыш]] игълан итә. [[17 сентябрь]]да совет гәскәрләре [[Пүлшә|Польша]]ның көнчыгыш төбәкләрен [[ЭККГ Польша явы|басып ала]]. [[30 ноябрь]]да совет гәскәрләре [[Финләндия]] территориясенә керә ([[Совет-фин сугышы (1939-1940)|Кышкы сугыш]] [[1940 ел]]ның [[12 март]]ына хәтле давам итә һәм формаль яктан совет чыганакларында Икенче дөнья сугышының өлеше дип исәпләнми). [[1940 ел]]ның [[апрель]] һәм [[май]] айларында ГерманияАлмания гәскәрләре [[Дания]], [[Норвегия]], [[Билгия|Бельгия]], [[Нидирлан|Нидерландлар]], [[Лүксимбур|Люксембург]], [[июнь]] аенда [[Франса|Франция]]не [[Франция кампаниясе|басып алалар]]. [[1940 ел]]ның [[июнь]] аенда СССРССҖБ [[Литва]], [[Латвия]], [[Эстония]] һәм [[Румыния]]нең көнчыгыш төбәкләрен басып ала. [[1940 ел]]ның [[10 июль|10 июлендә]] [[ГерманияАлмания]]не яклап [[Италия]] сугышка керә, аның гәскәрләре [[август]] һәм [[сентябрь]] айларында [[Британия Сомалисы|Британия Сомалины]], өлешчә [[Кения]] һәм [[Судан]] басып алган, [[Мисыр]] җирләренә кергән. [[Декабрь]] аенда алар Британия гәскәрләре тарафыннан тар-мар ителеп, [[1941 ел]]ның [[гыйнвар ]]— [[май]] айларында [[Көнчыгыш Африка]]дан куылган. [[1941 ел]]ның апрелендә [[ГерманияАлмания]] [[Греция]] һәм [[Югославия]]ны басып ала. [[Япония]] [[Кытай]]ның көньяк төбәкләрен һәм француз Һиндкытайның төньяк өлешен оккупацияләгән.
[[Рәсем:Polish infantry marching 1939.jpg|thumb|left|200px|Польша өчен сугыш барышында поляк сугышчылары. 1939 ел]]
[[1941 ел]]ның [[22 июнь|22 июнендә]] [[ГерманияАлмания]] [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|Советлар Союзына]] һөҗүм итә ([[Бөек Ватан сугышы]]н кара). [[1941 ел|1941]]—[[1942 ел]]ларда Һитлерга каршы коалициянең нигезе оеша ([[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|СССРССҖБ]], [[Бөек Британия]] һәм [[Америка Кушма Штатлары]]).
[[Кызыл Армия]]нең [[Сталинград сугышы|Сталинград]] ([[1942 ел|1942]]—[[1943 ел|1943]]), [[Курск сугышы|Курск]] ([[1943 ел|1943]]) һәм [[Днепр]] елгасы ([[1943 ел|1943]]) ярларындагы җиңүләре белән Икенче дөнья сугышының борылышы билгеләнә. [[1943 ел]]ның маенда Бөек Британия һәм Америка гәскәрләре [[Төньяк Африка]]ны азат итәләр. [[1943 ел]]ның июлендә [[Италия]]нең фашист режимы җимерелә, октябрь аенда Италия [[ГерманияАлмания]]гә сугыш игълан итә. ГерманияАлмания гәскәрләре Италия территориясен басып ала. 1943 елның июль-август айларында коалиция гәскәрләре [[Италия]]гә, [[1944 ел]]ның июнендә — икенче фронт ачып [[Нормандия]]гә керәләр. [[1944 ел|1944]]—[[1945 ел]]ларда совет гәскәрләре Үзәк һәм Көньяк-көнчыгыш Европа илләрен азат иткән. [[1945 ел]]ның апрелендә союздаш гәскәрләр Төньяк Италияне азат итәләр, Көнбатыш ГерманиянеАлманияне басып алалар. [[1945 ел]]ның [[2 май|2 маенда]] [[Кызыл Армия]] [[Берлин]]ны яулап ала. [[8 май]] көнне [[Берлин]] янындагы Карлсхорст дигән урында ГерманияАлмания гәскәре башлыклары шартсыз [[капитуляция]] актына кул куялар. [[Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Берлеге|СССРССҖБ]], [[АКШ]] һәм [[Бөек Британия]] хөкүмәт башлыкларының Берлин конференциясе ([[17 июль]] — [[2 август]], [[1945 ел|1945]], [[Потсдам]]) [[Европа]]ның сугыштан соң корылышының нигезләрен билгеләгән.
== Атлантика өчен сугыш ==
Икенче дөнья сугышы башланыр алдыннан Бөекбританиянең [[Хәрби диңгез көчләре]] Алманиянекеннән күпкә көчлерәк булган. Бөекбританиянең хәрби флотына каршы көрәшүне өметсез эш дип исәпләп, ГерманиянеңАлманиянең хәрби диңгез флотының башлыгы Редер керәйсер сугышы стратегиясен сайлаган, ягъни дошманның транспортларын юк итү стратегиясен. Бу идеяны гәмәлгә ашырыр өчен утызынчы еллар азагында «Дойчланд», «Адмирал Шеер», «Адмирал граф Шпее» исемле «кече линкорлар» төзелгән. Шул ук максатка «Бисмарк» һәм «Тирпиц» исемле линкорлар арналган. ▼
Икенче дөнья сугышы башланыр алдыннан Бөекбританиянең [[Хәрби диңгез көчләре]] Германиянекеннән күпкә көчлерәк булган.
▲Бөекбританиянең хәрби флотына каршы көрәшүне өметсез эш дип исәпләп, Германиянең хәрби диңгез флотының башлыгы Редер керәйсер сугышы стратегиясен сайлаган, ягъни дошманның транспортларын юк итү стратегиясен. Бу идеяны гәмәлгә ашырыр өчен утызынчы еллар азагында «Дойчланд», «Адмирал Шеер», «Адмирал граф Шпее» исемле «кече линкорлар» төзелгән. Шул ук максатка «Бисмарк» һәм «Тирпиц» исемле линкорлар арналган.
[[1941 ел]]ның май аенда «Бисмарк», [[Атлантик океан|Атлантикага]] рейдка чыгып, Британия хәрби кораблар тарафыннан батырылган. Шуннан соң [[Адольф Һитлер|Һитлер]] зур корабларга ышаныч югалтып, хәрби флот башлыгы итеп Дёницты билгеләгән. Дёниц исә бигрәк су асты көймәләр ярдәмендә сугыш алып бару дигән фикердә торган.
Шуннан соң [[Адольф Һитлер|Һитлер]] зур корабларга ышаныч югалтып, хәрби флот башлыгы итеп Дёницты билгеләгән. Дёниц исә бигрәк су асты көймәләр ярдәмендә сугыш алып бару дигән фикердә торган.
ГерманияАлмания күпләп су асты көймәләре төзи башлаган. Башта аларның хәрби хәрәкәтләре уңышлы булган, ләкин [[1943 ел]]ның апреленнән алып ГерманиянеңАлманиянең су асты көймәләре авыр югалтулар кичерә башлаган.
Атлантика өчен сугыш чорында, [[1939 ел]]дан алып [[1945 ел]]га хәтле, ГерманияАлмания 340 су асты көймәсен югалткан. Һитлерга каршы коалиция көчләре 4245 транспорт карабы югалткан.
Атлантика өчен сугышта Германиянең хәрби флоты нык көчсезләнгән. Нәтиҗә буларак, Германия хәрби диңгез көчләре, коалиция көчләре Нормандиягә диңгез ягыннан кергәндә, җитди каршылык күрсәтә алмаган. ▼
▲Атлантика өчен сугышта ГерманиянеңАлманиянең хәрби флоты нык көчсезләнгән. Нәтиҗә буларак, ГерманияАлмания хәрби диңгез көчләре, коалиция көчләре Нормандиягә диңгез ягыннан кергәндә, җитди каршылык күрсәтә алмаган.
== Якын Көнчыгыш һәм Тыныч океандагы хәрби хәрәкәтләр күренеше ==
[[1931 ел]]дан алып японнаряпуннар Маньчжурия[[Манҗурия]] һәм Төньяк Кытайны басып алуны башлаганнар. [[1941 ел]]ның [[7 декабрь|7 декабрендә]], сугыш игълан итмичә [[Перл-Харбор]]га һөжүм итеп, [[Япония]] [[АКШ]]ка каршы сугыш ачкан (бу сугыш [[Тын океандагы сугыш]] исем астында билгеле).
[[1941 ел|1941]] — [[1942 ел]]ның башында Япония [[Малайзия]]не, [[Индонезия]]не, [[ФилиппиныФилипин]]ны, [[Бирма]]ны басып алган.
[[Тын океан]]дагы сугышның борылышы [[Мидуэй атоллы янындагы яу]] булган. ▼
[[1944 ел|1944]]—[[1945 ел]]ларда бөек Британия һәм Америка гәскәрләре Маршалл һәм Мариан утрауларын, [[Филиппины]] азат иткән һәм Японияның Окинава утравын басып алган. Америка авиациясы Япониядагы [[Хиросима]] ([[1945 ел]]ның [[6 август]]ында) һәм [[Нагасаки]] ([[9 август]]ында) шәһәрләренә атом бомбаларын төшергән. [[1945 ел]]ның [[9 август]]ында Советтар Союзы Япониягә сугыш игълан итә, совет гәскәрләре Япониянең Квантун армиясен тар-мар итә, Төньяк-Көнчыгыш Кытай, Төньяк Корея, Көньяк [[Сахалин]] һәм [[Курил утраулары]] азат итә. [[1945 ел]]ның [[2 сентябрь|2 сентябрендә]] [[Япония]] шартсыз капитуляция турындагы актка кул куя. ▼▲[[Тын океан]]дагы сугышның борылышы [[Мидуэй атоллы янындагы яу]] булган.
▲[[1944 ел|1944]]—[[1945 ел]]ларда бөек Британия һәм Америка гәскәрләре Маршалл һәм Мариан утрауларын, [[Филиппины]] азат иткән һәм Японияның Окинава утравын басып алган. Америка авиациясы Япониядагы [[Хиросима]] ([[1945 ел]]ның [[6 август]]ында) һәм [[Нагасаки]] ([[9 август]]ында) шәһәрләренә атом бомбаларын төшергән. [[1945 ел]]ның [[9 август]]ында СоветтарСоветлар Союзы Япониягә сугыш игълан итә, совет гәскәрләре Япониянең Квантун армиясенгәскәрен тар-мар итә, Төньяк-Көнчыгыш Кытай, Төньяк Корея, Көньяк [[Сахалин]] һәм [[Курил утраулары]] азат итә. [[1945 ел]]ның [[2 сентябрь|2 сентябрендә]] [[Япония]] шартсыз капитуляция турындагы актка кул куя.
== Шулай ук карагыз ==
* [[Бөек Ватан сугышы]]
{{Портал|Шәхесләр|Икенче бөтендөнья сугышы}}
| 