Татарларны гыйльми өйрәнү җәмгыяте: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
к [[|]]
Юл номеры - 1:
{{Оешма
|исем = Татарны гыйльми өйрәнү җәмгыяте
|альтернатив исем =
|background_color=
|логотип =
|логотип зурлыгы =
|рәсем асты язуы =
|харита1 =
|харита зурлыгы1 =
|легенда1 =
|харита2 =
|харита зурлыгы2 =
|легенда2 =
|бергәлек =
|үзәкнең төре =
|үзәк =
|төре = гыйльми [[табышсыз оешма]]
|телләр = [[татар теле|татар]], [[урыс теле|урыс]]
|җитәкче вазыйфасы1 = рәис
|җитәкче исеме1 = [[Николай Фирсов (1864)|Н. Н. Фирсов]]<br/>
|җитәкче вазыйфасы2 =
|җитәкче исеме2 =
<!-- ... -->
|җитәкче вазыйфасы6 =
|җитәкче исеме6 =
|нигезләүче1 = [[ТАССР халык мәгарифе халык комиссариаты]] карамагындагы [[Гыйльми Үзәк]]
|нигезләү сәбәпләре1 =
|нигезләү көне1 = [[1922 ел]]ның [[22 апрель]] көне
|нигезләүче2 =
|нигезләү сәбәпләре2 =
|нигезләү көне2 =
<!-- ... -->
|нигезләүче6 =
|нигезләү сәбәпләре6 =
|нигезләү көне6 =
|ябу сәбәпләре =
|ябу көне = [[1929 ел]]ның [[3 ноябрь]]
|сайт =
|искәрмә1 =
|искәрмә2 =
<!-- ... -->
|искәрмә5 =
}}
 
'''Татарны гыйльми өйрәнү җәмгыяте''' — ....
 
Строка 8 ⟶ 52 :
Институт Татарстанны археологик өйрәнү һәм археологик тыюлыкларны саклау өчен махсус фәнни-тикшеренү оешма кебек уйланыла.
Бу юнәлештә инде кайбер эшләр дә башланып китә. Күп галимнәргә Татарстанның тыюлык урыннары дип хисапланырлык территорияләр буенча археологик карта төзү бурычы йөкләнә. [[Гыйльми Үзәк]] барлык чыгымнарны үз өстенә алган. Алга таба әлеге институтны бернинди чыганакта да, әдәбиятта да искә алмыйлар. Бу исә безне Зайцевның [[“Шул ук кешеләр кергәнлеге һәм ике оешманың да бурычлары тәңгәл килү сәбәпле, без институтның бурыч һәм функцияләре Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыятенә тапшырылган дип фаразларга мөмкин”]] , дигән фикере белән ризалашырга мәҗбүр итә.
 
Җәмгыятьнең беренче утырышында ук М. Г. Худяковның Казан ханлыгы тарихы буенча язылган хезмәтенең нәтиҗәләре белән таныштырган чыгышы тыңланыла. Доклад турында фикер алышу барышында татар тарихына багышланган бик катлаулы мәсьәләләр кузгатыла. Җәмгыятьнең беренче утырышы кыска вакыт аралыгында Союзның әлегәчә аз тикшерелгән төрки мәдәниятләрне өйрәнүдә зур көч куйган оешма эшчәнлегенең бик уңышлы башланып китүе була. Әлеге җәмгыятьнең программасы нинди булган соң? “ТАССРда татарларны һәм татар мәдәниятен күпъяклы өйрәнү эшләре буенча фәнни эшчәнлек алып баручы, шулай ук бу өлкәгә караган фәнни мәсьәләләрне эшләп чыгарган, кирәкле мәгълүматлар тараткан һәм кешелектә Җәмгыятьнең мәсьәләләренә кызыксыну уята алган шәхесләрне берләштерү” – Җәмгыятьнең төп максаты булып тора.
 
Җәмгыять, төзелү көненнән башлап, безнең илдә урнашкан 120 дән артык фәнни оешмалар белән, шулай ук чит ил фәнни оешмалары белән дә даими элемтәдә торган.
 
=== Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыяте эшчәнлеге===
Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыяте эшчәнлеге, чагыштырмача, яхшы өйрәнелгән. Әмма ләкин без бу сорауны да игътибарсыз калдыра алмыйбыз, чөнки ул Татарстан тарихын өйрәнүдә тикшеренү эшчәнлеге тармагы булып тора.
1923 ел дәвамында Җәмгыять 3 гомумҗыелыш уздыра.
 
Ул җыелышларда Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыятенең эшләү юнәлеше билгеләнә һәм түбәндәге план кабул ителә:
# Тарих буенча эшләү
Строка 22 ⟶ 70 :
# Татар халкын өйрәнү буенча библиография төзү.
Болар барысы да эш планы шактый күпъяклы һәм киңкүләмле булганын ачык күрсәтә. Әмма ләкин Җәмгыять үзенең гамәли эшчәнлегендә әлеге программаны тормышка ашыра алмый кала. Беренче урынга заманның актуаль мәсьәләләре куелса да, бастырылган материаллар күбрәк тарихны өйрәнүгә багышланган.
 
Җәмгыятьнең эшчәнлеге матди нигез булмау белән авырлаша. Нәкъ әлеге фактор [[Казан Кирмәне]] М. Г. Худяков тарафыннан аның планы инде төзелгән була) яисә болгар харәбәләре урыннарында археологик эзләнүләр үткәрергә комачаулый. Шуның белән бергә, бу авырлыкларга карамастан, кайбер нәтиҗәләргә ирешелә. Беренчедән, Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыяте рәисе Н. Н. Фирсов татарлар һәм Казан төбәге тарихына кагылышлы материаллар белән танышу максатыннан Мәскәү һәм Ленинградка сәфәр кыла. Мәскәүдә ул Үзәк Дәүләт Архивында Идел буе татарлары тарихы буенча документларны нөсхәләү бәхетенә ирешә. Икенчедән, М. Г. Худяков Татарстан Республикасының археологик картасын төзи. Болардан тыш, [[Галимҗан Ибраһимов|Г. Ибраһимов]] татарлар турында яңа тарихны, массачыл көрәш тарихын, XX гасырда татарлар арасында инкыйлаби һәм эшчеләр хәрәкәтен өйрәнү эшен башлый. Г. Гобәйдуллинның бик зур хезмәт көче белән татар халкы тарихын өйрәнү буенча библиографик күрсәтмә төзелә.
 
=== Җәмгыятьнең активлык чоры ===
1925 елларда Җәмгыять шактый активлаша: гомум җыелышлар саны арта, аларда фәнни чыгышлар турында фикер алышалар; Җәмгыять мөстәкыйль рәвештә Татар илендәге кантоннарга фәнни экспедицияләр оештыра башлый; үзенең [[“Татарны гыйльми өйрәнү җәмгыяте хәбәрчесе”]] (“[[Вестник научного общества татароведения]]”) журналын бастырып чыгара башлый.
“Өлкәне өйрәнү бабында 1923 елда тәэсис ителгән “Татарны өйрәнү” җәмгыяте шактый гына эшләп килде. Аның өлкәне өйрәнү өчен җибәрелгән экспедицияләре, аның һәр атна булып торган гомуми җыелышларындагы тарих, статистика, этнографиядән докладларын хәтергә алырга кирәк. Шушы арада аның мөһим фәнни мәкаләләре белән “Вестник” исемендәге журналы чыкты; тагын шушы арада аның “труды” исемендәге калын мәҗмугасы чыга башлаячак”, - дип яза [[Г. Гобәйдуллин]].
 
[[1925 елныңел]]ның [[22 июль|22 июленнән]] [[2 августына кадәравгуст]]ына кадәр [[Воробьев Н. И.]] җитәкчелеге астында ТАССРның Мамадыш кантонына Татарны гыйльми өйрәнү җәмгыяте әгъзалары [[М. С. Гобәйдуллина]], [[К. С. Гобәйдуллин]] һәм [[Сәет Вахиди|С. Вахидов]]ның сәфәре оештырыла. Экспедициянең максаты итеп, кантонны тарихи (борынгы ташлар, калалар, китаплар, кулъязмалар) һәм этнографик планда өйрәнү куела.
 
Җәмгыятьнең матди байлыгын җәмгыятьчеләр җыелышкан акчалар, нәшер ителгән басмаларны сатудан килгән табыш, ТАССР Мәгариф халык комиссариятыннан даими килеп торган субсидияләр һәм, ниһаять, җирле һәм үзәк дәүләт органнарының очраклы рәвештә бүлеп бирелгән акчалар тәшкил иткән. Төп өлешне Гыйльми үзәк, алга таба Татар мәдәнияте йорты субсидияләре тәшкил иткән. Әмма бу матди байлык кына аз була, шул сәбәпле гамәли эшләр уздыру кыенлаша, Җәмгыятьнең төп эше теоретик, кабинет эшенә кайтып кала. Бу эшчәнлекнең нәтиҗәсе булып, 1923 – 1925 елларда үткәрелгән гомум җыелышларда 20 гә якын фәнни чыгыш ясала.
 
===“Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыяте хәбәрчесе”===
Алда әйтеп үтелгәнчә, 1925 елда [[“Татарны гыйльми өйрәнү җәмгыяте хәбәрчесе”]] чыгарыла башлый. Аның битләрендә Җәмгыятьнең җыелышларында тыңланылган мөһим фәнни чыгышлар (докладлар) һәм тикшеренү өлкәсендәге аерым хезмәтләр бастырыла. Нәкъ “Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыяте хәбәрчесе” Җәмгыятьне СССР эчендә һәм чит илләрдә урнашкан башка фәнни, уку-укыту оешмалары һәм төбәк өйрәнү юнәлешендә эшләгән җәмгыятьләр белән даими элемтә тотучы бәйләүче чара булып тора.
Строка 36 ⟶ 88 :
# Фәнни-төбәк өйрәнү хроникасы;
# Библиография.
 
Журналның барысы 10 номеры чыга. Нигездә, тарих буенча материаллар күпчелекне тәшкил итә, лингвистика, этнография, сәнгать, фольклор һәм мәдәният турында язылганнары да байтак. Археографиягә багышланган мәкаләләр дә шактый була. Сәид[[Сәет ВахидиныңВахиди]]нең ярлык табу һәм аны фәнни тикшерүе җәмгыять әгъзаларында аеруча зур кызыксыну уята. Журналның фәнни кыйммәте үсә бара, моны татар халкын өйрәнү өлкәсендә эшләгән күренекле татар галимнәре үз хезмәтләрен аның сәхифәләрендә бастыруы дәлилли. “Хәбәрче” 500 – 600 данәле тираж белән бастырыла, күбесенчә, Союзның башка фәнни җәмгыять һәм оешмалары басмалары белән алмашу рәвешендә таратыла.
 
Урнаштырылган элемтә һәм басмалар белән алмашу нәтиҗәсендә Җәмгыятьнең әһәмиятле һәм зур фәнни кыйммәткә ия булган төбәк өйрәнү тематикасына караган фонды арта башлый. Икенче яктан, кимчелекләр дә була. Барлык хезмәтләрне бер үзенчәлек бәйләп торган: алар Татар иле территориясе белән чикләнгән, ә бу исә башка Идел буе республикаларында яшәгән татарларга игътибар бирмәү дигән сүз.
Басма чыгарудан тыш, Җәмгыять үзенең экспедицияләр өлкәсендәге эшчәнлеген дә дәвам итә. Тулаем алганда, [[1925 елдан 1929 елга кадәр]] Җәмгыять исеменнән ТАССРның төрле кантоннарына тикшеренү максатыннан 7 экспедиция һәм фәнни сәфәр оештырыла.
 
Әлеге экспедицияләр өчен бүленгән акчалар бик аз булса да, мондый сәфәрләр бик күп фәнни материал туплау мөмкинлеге бирә, аларның бер өлеше бастырып чыгарыла.
 
=== Җәмгыять каршында махсус археографик комиссия===
[[1928 елның октябреел]]ндәның октябрендә Җәмгыятьнең рәисе инициативасы белән, җәмгыять каршында махсус археографик комиссия төзелә. Әлеге комиссиягә [[Сөнгатулла Бикбулат|С. Н. Бикбулатов]] (рәис), [[Михаил Пинегин|М. И. Пинегин]] (сәркатип), [[Гали Рәхим]], [[В. В. Егерев]], [[Е. И. Чернышев]],[[Сәет Вахиди|С. Г. Вахиди]], [[Николай Фирсов (1864)|Н. Н. Фирсов]], [[Газиз Гобәйдуллин|Г. С. Гобәйдуллин]] керә. Аның максаты итеп, татар тарихын яктырткан архив материалларын эзләү, табу, җәмәгатьчелеккә җиткерү, туплау һәм бастырып чыгару билгеләнә. Комиссия яхшы гына эшли башлый, берничә утырыш та уздырыра, Татар Үзәк архивы белән элемтә урнаштыра, әмма матди кыенлыклар аның эшчәнлеген киң җәелдерергә комачаулыйла.
 
Статистик мәгълүматларга күз салсак, Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыятенең әгъзалары арта, милли төзелеше дә шактый үзгәрешләр кичерә, татарлар саны арта.
 
Үзенең яшәеш дәверендә Җәмгыять төбәкне өйрәнү тарихы буенча бик зур хезмәт куя. Әмма аның эшчәнлеге [[1929 елда]] туктатыла. Җәмгыятьтә үзгәртеп корулар башлана.
 
Строка 51 ⟶ 108 :
 
===Чыганаклар===
1.# Обзор деятельности Научного Общества Татароведения (1923 – 1925 гг.) // Вестник научного общества татароведения, 1925. – № 9 – 10. – С. 201.
2.# Бороздин И. Из истории культурной жизни Татреспублики / И. Бороздин // Вестник научного общества татароведения, 1930. – № 9 – 10. – С. 29.
 
3.# Фаттахова Г. А., Валеев Р. К. Академический центр Татарии: 1920-е годы. – Казань: Татар. Кн. Изд-во, 2002. – С. 61.
2. Бороздин И. Из истории культурной жизни Татреспублики / И. Бороздин // Вестник научного общества татароведения, 1930. – № 9 – 10. – С. 29.
4.# Зайцев А. В. Исторические учреждения республики Татарстан в 20-30-е годы XX века / А. В. Зайцев /; Казан. гос. ун-т . – Казань : [ГранДан], 1998. – С. 95.
 
5.# Устав Научного Общества Татароведения при Академическом центре Татнаркомпроса // Вестник Научного Общества Татароведения, 1925. – № 1 – 2. – С. 69.
3.Фаттахова Г. А., Валеев Р. К. Академический центр Татарии: 1920-е годы. – Казань: Татар. Кн. Изд-во, 2002. – С. 61.
6.# Газиз Гобәйдуллин: Фәнни-биографик җыентык = Газиз Губайдуллин: Научно-библиографический сборник. – Казан: Рухият, 2002. – Б. 111.
 
7.# Деятельность Общества татароведения (1923-1925 гг.) // Вестник Научного общества татароведения, 1925. -№ 1 – 2. – С. 57 – 58.
4. Зайцев А. В. Исторические учреждения республики Татарстан в 20-30-е годы XX века / А. В. Зайцев /; Казан. гос. ун-т . – Казань : [ГранДан], 1998. – С. 95.
8.# Вахидов С. Ярлык Сахиб-Гирей хана // Вестник научного общества татароведения. – 1925. – № 1 – 3. – С. 29 – 37.
 
9.# Отчёт о деятельности научного Общества татароведения (1923 – 1929) // Вестник научного общества татароведения, 1930. – № 9 – 10. – С. 276.
5. Устав Научного Общества Татароведения при Академическом центре Татнаркомпроса // Вестник Научного Общества Татароведения, 1925. – № 1 – 2. – С. 69.
10.# Отчет о деятельности Научного Общества Татароведения за период с 1 января 1928 г. по 1 октября 1929 г. // Вестник Научного Общества Татароведения, 1929. – № 9 – 10. – С. 209.
 
11.# Зайцев А. В. Дом татарской культуры /А. В. Зайцев // Татарская энциклопедия.— Казань : Институт Татарской энциклопедии, 2005. – Т. 2: Г – Й. – 2005. – С. 146.
6. Газиз Гобәйдуллин: Фәнни-биографик җыентык = Газиз Губайдуллин: Научно-библиографический сборник. – Казан: Рухият, 2002. – Б. 111.
 
7. Деятельность Общества татароведения (1923-1925 гг.) // Вестник Научного общества татароведения, 1925. -№ 1 – 2. – С. 57 – 58.
 
8. Вахидов С. Ярлык Сахиб-Гирей хана // Вестник научного общества татароведения. – 1925. – № 1 – 3. – С. 29 – 37.
 
9. Отчёт о деятельности научного Общества татароведения (1923 – 1929) // Вестник научного общества татароведения, 1930. – № 9 – 10. – С. 276.
 
10. Отчет о деятельности Научного Общества Татароведения за период с 1 января 1928 г. по 1 октября 1929 г. // Вестник Научного Общества Татароведения, 1929. – № 9 – 10. – С. 209.
 
11. Зайцев А. В. Дом татарской культуры /А. В. Зайцев // Татарская энциклопедия.— Казань : Институт Татарской энциклопедии, 2005. – Т. 2: Г – Й. – 2005. – С. 146.
 
{{чистартырга}}{{rq|cat|wikify|check|iwiki|image}}{{карточкасы юк}}