Татарларны гыйльми өйрәнү җәмгыяте: юрамалар арасында аерма

[[1920 -еллар]]ны тасвирлаучы сыйфат булып, Шәрыкны өйрәнү буенча яңа җәмгыять һәм оешмалар барлыкка килүе тора. Татар халкының дәүләтчелеген торгызу милли мәдәният өлкәсендә тикшеренүләр үткәрергә этәргеч була. Шуңа күрә төбәкне өйрәнүнең төрле тармаклары белән шөгыльләнгән кайбер белгечләрнең эшчәнлеге бердәм оештырылган үзәк булдыруны таләп иткән. Анда фәндә булган иң әһәмиятле мәсьәләләр буенча фикер алышу, киңәшләшү һәм татарчылык буенча чираттагы мәсьәләләрне эшләп чыгару фаразланган. Шундый үзәк булдыруга [[1922 елдаел]]да беренче адымнар [[Шәркыятьчеләр җәмгыяте]] каршында [[Рәсәйнең Көнчыгышын өйрәнү буенча Татарстан республикасының Фәнни җәмгыяте]] булдырылгач ясала. Тиздән [[Шәркыятьчеләр җәмгыяте]] ябыла, ә аның каршында булдырылган җәмгыять [[ТАССР Мәгариф халык комиссарияты]] карамагындагы [[Гыйльми үзәкҮзәк]] каршында Татарны гыйльми өйрәнү җәмгыяте]]нәҗәмгыятенә үзгәртелә. Аның беренче тантаналы утырышы [[1923 елның 30 мае]]нда татар һәм рус галимнәре катнашында үткәрелә. Шул сәбәпле нәкъ әлеге дата [[Татарны гыйльми өйрәнү җәмгыяте]]нең барлыкка килү датасы дип карала, әмма [[Фәттахова Г.Ә.]] һәм [[Вәлиев Р.К.]] үзләренең хезмәтендә башка датаны да атарга мөмкинлеген искәртәләр. Алар фикеренчә, 1923 елның апрелендә Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыятен оештыру буенча уздырылган комиссия утырышында түбәндәге нәтиҗә чыгарыла: Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыяте программасына кертелергә тиешле мәсьәләләр тулысынча Казанда Рәсәйнең Көнчыгышын өйрәнү буенча фәнни Җәмгыятьнең мәсьәләләре булып торалар. Эшчәнлекне тикшергәч, комиссия Рәсәйнең Көнчыгышын өйрәнү буенча фәнни Җәмгыятьненең атамасын Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыятенә үзгәртергә, дигән карар чыгара. Шул рәвешле, җәмгыятьнең барлыкка килү датасы дип 1923 елның 22 апрелен дә атарга була.

Институтны булдыру максатыннан махсус комиссия төзелә. Комиссия [[Газиз Гобәйдуллин|Г.С. Гобәйдуллин]], [[Гали Рәхим]], [[Гаяз Максуди|Г.Максудов]], [[Михаил Худяков|М.Г. Худяков]], [[Николай Воробьев (1894)|Н.И. Воробьев]], [[Галимҗан Шәрәф|Г.Шәрәф]] һәм [[Николай Фирсов (1864)|Н. Н. Фирсов]]тан гыйбарәт була.

Бу юнәлештә инде кайбер эшләр дә башланып китә. Күп галимнәргә Татарстанның тыюлык урыннары дип хисапланырлык территорияләр буенча археологик карта төзү бурычы йөкләнә. [[Гыйльми үзәкҮзәк]] барлык чыгымнарны үз өстенә алган. Алга таба әлеге институтны бернинди чыганакта да, әдәбиятта да искә алмыйлар. Бу исә безне Зайцевның [[“Шул ук кешеләр кергәнлеге һәм ике оешманың да бурычлары тәңгәл килү сәбәпле, без институтның бурыч һәм функцияләре Татар халкын гыйльми өйрәнү җәмгыятенә тапшырылган дип фаразларга мөмкин”]] , дигән фикере белән ризалашырга мәҗбүр итә.