Wikipedia

Россия: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Akhemen (бәхәс | кертем)
3 үзгәртергә
Төзәтмә аңлатмасы юк
IanraBot (бәхәс | кертем)
1 234 896 үзгәртергә
к clean up using AWB
Юл номеры - 17:
|битләр = 89, 90, 500
}}</ref><ref>
{{китап|сылтама=http://books.google.ru/books?id=DpyGN_vAvFwC|автор=Пчелов Е. В.|башлык=Рюриковичи. История династии|урын=Мәскәү|нәшрият=Олма-пресс|ел=2001|серия=Архив|isbn=5-224-03160-5|битләр=4—5}}</ref> (русурыс дәүләтчелеге башы)
|Һимн исеме = Русия Федерациясе гимны
|Аудио = Russian Anthem chorus.ogg
Юл номеры - 25:
|CoordScale = 30000000
|Башкала = [[Мәскәү]]
|Тел = [[урыс теле]]<ref group="К">Русиянең 23 субъектларда русурыс теле белән беррәттән башка телләр дә кулланылалар</ref>
|Идарә итү формасы = [[президент республикасы]]
|Җитәкчеләр вазифалары = [[Русия президенты|Президент]]<br />[[Русия хөкүмәте рәисе|Хөкүмәт рәисе]]<br />[[Федерация Шурасы рәисе]]<br />[[Дәүләт Думасы рәисе]]
Юл номеры - 63:
Русиянең дәүләт тарихы [[862 ел]]дан килеп бара. [[1917 ел]]ның 25 октябрьдә ([[7 ноябрь]]дә) [[Русия империясе]] җимерелә һәм [[Русия Совет Федератив Социалистик Республикасы]] барлыкка килә. [[1991]] елның [[25 декабрь]]дән хәзерге исем.
 
Дөньяда территориясе иң зур һәм коры җир чиге иң озын булган дәүләт (Русия — Казакъстан) — 7200 км; дөньяда ике дөнья кисәгенә — Аурупа һәм Азиягә урнашкан. Мәйдан 17 752 мең км². Коры җирнең 11,5% алып тора. Халык исәбе 142 914 мең кеше ([[2010 ел|2010]]). Халык тыгызлыгы 8,6 кеше/км². Русиядәге халык саны кими бара. Буның төп сәбәбе 1990 елларында социаль-икътисади кризис. Халкының 72,9% шәһәрләрдә торалар. Иң күп санлы халык — [[русларурыслар]] (79,8 %), башка күп санлы халыклар — [[татарлар]] (3,8 %), [[украиннар]] (2 %), [[башкортлар]] (1,2 %), [[чуашлар]] (1,1 %) ([[2002]]). Диннәре [[Христианлык|христиан]] ([[православие]]), [[ислам]], [[иудаизм]], [[буддизм]] һ.б. Дәүләт теле — [[русурыс теле]]. Дәүләт башлыгы — президент.
 
== Географик мәгълүмәт ==
Юл номеры - 89:
Көньяк чик башта [[Ур муены]]н кисеп үтә, [[Каркинит култыгы]]н, аннан соң [[Кара диңгез]] буйлап бара, аннан Адлер янында тауларга күтәрелә һәм Зур Кавказның Субүләр сырты буенча Русияне [[Гөрҗистан]]нан һәм [[Азәрбайҗан]]нан аера. [[Идел]] дельтасыннан [[Алтай таулары]]на кадәр арада дуга булып [[Казакъстан]]ны читләтеп үтә. Аннан соң Русия, [[Япон диңгезе]] яр буйларына чыгып, [[Монголия]], [[Кытай]] һәм [[Корея]] белән чикләшә.
 
Илнең көнчыгыш чиге [[Тын океан]] диңгезләре ярлары буйлатып бара. Монда [[Япония]] һәм [[АКШ]] — иң якын күршеләр. Русиянең Сәхәлин һәм Курил утрауларын [[Япония]]нең [[Хоккайдо утравы]]ннан Лаперуза һәм Кунашир бугазлары аерып тора. Русия белән [[АКШ]] арасындагы чик [[Беринг бугазы]]нда РоссиянеңРусиянең [[Ратманов утравы]]н [[АКШ]]ның [[Крузенштерн утравы]]ннан аерып торган тар бугаз (5 км) буенча уза.
 
Төньякта Русия киң фронт белән [[Төньяк Боз океаны]] диңгезләренә чыга. Монда [[Арктика]]ның Русия секторы аерыла. Аның чиге [[Ратманов утравы]] һәм Русия-[[Норвегия]] чигенең төньяк ноктасыннан ([[Рыбачий ярымутравы]] районында) [[Төньяк полюс]]ка кадәр меридианнар буенча узган. Дәүләтләрнең, шул исәптән Русиянең дә, диңгез чикләре ярдан 12 миль (яки 22,2 км) ераклыкта узуы килешенгән, аннан ары — 200 мильле икътисади зона, шуннан соң — ачык диңгез.
Юл номеры - 115:
11-13 гасырда [[Идел буе Болгары]] дәүләте чәчәк ату чоры булган. Идел буе Болгары белән Киев Русе мөнәсәбәтләр каршылыклы булган, кайчакта ачлык вакытында Идел буе Болгары дәүләте Руськә бодай белән булышкан, кайчакта Идел юлы өчен бәрелешләр дә булган.
 
[[1223]] елда [[Чыңгызхан]] гаскәре бердәм русурыс-кыпчак гаскәрен Калка елгасында тар-мар иткәннән соң, монголлар Илел буе Болгары дәүләтендә Җигүле тауларында кискен җиңелә һәм чигенә.
 
[[1236]] [[Бату хан]] озак чолгаудан соң Идел буе Болгары дәүләтен буйсындыра. Идел буе Болгары [[Алтын Урда]] дәүләтенә керә.
Юл номеры - 128:
[[Рәсем:Карта Киевской Руси.jpg|200px|thumb|right|Киев Русе]]
{{main|Киев Русе}}
[[IX гасыр]]ның уртасында (елъязмалар буенча, [[862 ел]]да) Русиянең Аурупа өлешендә көнбатыш славян, [[Фин-угыр халыклар|фин-угыр]], [[төрки]] һәм балт кабиләләрнең берлеге барлыкка килә. [[882 ел]]да [[Күрәзә Олег]], [[Новгород кенәзе]], [[Киев]]ны яулап ала һәм Киев Русен төзи. Яңа дәүләт составына барлык көнбатыш славяннар җирләре, кайбер фин-угыр, балт һәм [[Төрки халыклар|төрки]] халыкларның җирләре керәләр. Бер үк вакытта төньяк-көнбатыш Русьның славян колонизацияләү (буйсындыру) процессы барган. [[Владимир I|Владимир]] кенәзе заманында ([[988 ел]]да) Русь [[христианлык]]ны кабул итә. [[Ярослав Зирәк]] РусУрыс ПравданыПравдасын — русурыс кануннарның беренче җыентыгын раслаган.
 
[[1132]] елда, Мстислав - Владимир кенәзе үлгәннән соң, Русь берничә кенәзлеккә таркала: [[Новгород кенәзлеге]], [[Владимир-Сүздәл кенәзлеге]], [[Галич-Волын кенәзлеге]], [[Чернигов кенәзлеге]], [[Рәзән кенәзлеге]], [[Полоцк кенәзлеге]], [[Смоленск кенәзлеге]], һ.б.
 
=== РусУрыс кенәзлекләре ===
Төньяк-көнбатыш Русьтә [[XII гасыр]]дан [[Владимир-Сүздәл кенәзлеге]] күтәрелә, аның хакимнәре ([[Андрей Боголюбский]], [[Всеволод Зур Оя]]), [[Киев]] өчен көрәшеп, үз төп резиденцияне [[Владимир]]да калдыралар; нәтиҗәсендә, Владимир яңа Русь үзәге булып китә. Иң куәтле кенәзлекләр шулай ук [[Чернигов кенәзлеге|Чернигов]], [[Смоленск кенәзлеге|Смоленск]] һәм [[Галич-Волын кенәзлеге|Галич-Волын]] кенәзлекләре булганнар.
=== Алтын Урда чоры ===
Юл номеры - 145:
[[Рәсем:Witsen - Tartaria.jpg|thumb||250px|Бөек Тартария харитасы, [[Амстердам]]да [[1705 ел]]да бастырган]]
 
XIV гасырның башыннан русурыс кенәзлекләре арасында яңа үзәк — [[Мәскәү кенәзлеге]] формалаша. Мәскәү кенәзләре Владимирда кенәзлек итү өчен көрәштә җиңәләр. Бөек Владимир кенәзе ясак җыючы һәм Русь территориясендә баш хакиме булып торган. Алтын Урданың Үзбәк ханы карары нәтиҗәсендә: [[1363 ел]]дан кенәзлек итүенә ярлыкны күбәсенчә Мәскәү кенәзләре алалар. Үзбәк хан үзе Мәскәү кенәзен - Иван Калита - баш баскак (салымны җыючы) итеп раслаган, шулай итеп Алтын Урда ханы үзе Мәскәүне акча үзәгенә әйләндергән.
 
Җәнибәк хан үлгәннән соң, аның улы Бәрдибәк хакимлегендә бастыру сәясәте һәм чуалышлар башланган. Бастырудан качкан күп морзалар РусУрыс кенәзлегенә күчкән, анда алар христианлашканнар һәм руслашканнарурыслашканнар. Алар арасында бөек Русия шәхесләренең бабалары: Лев Толстой, Суворов, Нахимов, Кутузов, Ушаков, Булгаков, Бердяев, Нарышкин, Тургенев, Чаадаев, Есенин, Карамзин, Минин, Годунов, Татищев һәм бүтән татар нәселләреннән чыкканнар.
 
Алтын Урда таҗы өчен эчке көрәш нәтиҗәсендә 1350 еллардан Алтын Урданың көчсезләнә башлый.
[[Рәсем:Golden Horde 1389.svg|329x329px|мини|Алтын Урда биләмәләре, 1389 ел, Аксак Тимер һөҗүме башланганчы. Мәскәү һәм Көнчыгыш Русь Алтын Урдага бәйле булган.|left]]
Алтын Урданың ватандашлар сугышында (14 гасырның икенче яртысы) хәтта төмәнчеләр (темник - 10 меңле гаскәр сардары) хакимияткә килгәннәр. Мәсәлән [[Мамай]] морза - 10 меңле гаскәр сардары булып Алтын Урда ханы буларак үзенне игълан иткән. Канунлы хан [[Туктамыш хан|Туктамыш]] Алтын Урда таҗын кайтарырга ниятләгән һәм Мамай белән Туктамыш хан ватандашлар сугышы башланган. Шушы сугышта русурыс кенәзләр актив катнаша. Мәскәү кенәзе Дмитрий Донской Туктамыш ягын яклаган, һәм аның ягында Мамайга каршы сугыша башлаган. Берничә бәрелешләр нәтиҗәсендә Мамай бәреп төшерелгән һәм Туктамыш - Алтын Урда ханы буларак игълан ителгән.
 
[[1382]] елда Туктамыш хан [[Мәскәү]]нең хыянәте (Литвага күчү) бастырып Мәскәүне басып ала.
Юл номеры - 159:
[[Аксак Тимер]] һөҗүмнәреннән соң Алтын Урда зәгыйфьләнә һәм таркала башлый.
 
=== РусУрыс кенәзлекләрен берләштерү. Мәскәү дәүләтнең барлыкка килүе ===
14 гасыр ахырында Алтын Урда гаскәре Аксак Тимер гаскәреннән ике зур җиңелүне кичерә, һәм хәрби җиңелү нәтиҗәсендә таркала башлый. Эре бердәм дәүләт урынында Казан ханлыгы, Кырым ханлыгы, Зур Урда (соңрак Әстерхан ханлыгы һәм Нугай Урдасы), Касыйм ханлыгы, Себер ханлыгы, Әбелхаер ханлыгы барлыкка килә.
 
[[Иван III]] заманында Мәскәү кенәзлеге (Иван Калита идарә иткән чорыннан нәкъ Мәскәү русурыс кенәзлекләреннән ясак җыеп Алтын Урданың башкаласына җибәргән) Алтын Урданың варисларына ясак түләвен туктый. [[1480 ел]]да [[Угра бәрелеше]] нәтиҗәсендә Мәскәү кенәзлеге Зур Урдага ясак түләвеннән баш тарта. Әлеге вакыйга зур пропагадистик әһәмияткә ия, чөнки Зур Урданың башкаласы Сарай-Бәркә шәһәрендә урнашкан, чынында халык саны буенча Зур Урда Казан ханлыгы һәм Кырым ханлыгына караганда ким булган.
 
1484 елда Мәскәү бөек кенәзе [[Иван III]] Касыйм нәселеннән чыккан Мөхәммәд-Әмингә Казан тәхетендә утырырга булыша, нәтиҗәдә Казан ханы Мәскәү белән "мәңге солых килешүен" имзалый һәм Мәскәү Казанга да ясак түләвен туктый, шул ясак 1445 елдагы Сүздәл янындагы сугыштан соң түләгән булган. Чынында Мәскәү Касыйм ханлыгына 1681 елга кадәр акча җибәрә, ләкин ул ханлык бәйсез булмаган инде.
 
1497 елда русурыс дәүләтенең кануннар җыентыгы (Судебник) чыгарыла. Мәскәү кенәзлеге үз тирәсендә төрле русурыс кенәзлекләрен берләштереп, Мәскәү русурыс дәүләтенә әверелә (көнбатышта аны Московия еш йөртә). [[Василий III]] Мәскәү дәүләтен берләштерүне дәвам итә, [[Бөек Литва кенәзлеге]] һәм [[Казан ханлыгы]] белән сугышларын үткәргән.
 
1505 елда [[Василий III]] гаскәре Казан янындагы сугышта җиңелә.
Юл номеры - 181:
[[1610 ел]]да поляк гаскәре [[Мәскәү]]гә, [[1611 ел]]да швед гаскәре [[Новгород]]ка керә. [[1612 ел]]ның 1 ноябрендә [[Кузьма Минин]] һәм [[Дмитрий Пожарский]] җитәкчелеге астында ополчениесе Китай-городны ала; [[5 ноябрь]]дә поляклар капитуляциялиләр.
 
[[1613 ел]]ның Земский соборында [[Михаил I|Михаил Романовны]] патша итеп сайлана. Михал Романов заманында русларурыслар Көнчыгыш [[Себер]]не үзләштерергә башлыйлар һәм [[Тын океан]]га чыгалар. [[1654 ел]]да Русия составына [[Украина]] керә.
 
=== Русия империясе ===
Юл номеры - 190:
[[1721 ел]]да Русия [[империя]] булып игълан ителә.
 
[[Пётр I]] үлеменнән соң Русиядә сарай переворотлары чоры башлана — [[1725]]—[[1762]] елларда русурыс тәхетендә алты патша алышынды.
 
[[Елизавета Петровна]] заманында [[Мәскәү университеты]] нигезләнә, русурыс армиясе [[Җидееллык сугыш]]ында [[Пруссия]] белән уңышлы сугыша.
 
[[Екатерина II]] заманында [[РусУрыс-төрек сугышы (1768—1774)|1768—1774 еллардагы русурыс-төрек сугышы]] нәтиҗәсендә Русия Кара диңгезгә чыга; кәгазьле акча барлыкка килә, [[Идел]] буена алман колонистлары килеп урнаша, 1783 елда Русия составына [[Кырым ханлыгы]] керә, [[:ru:Русская Америка|Американы үзләштерү]] башлана.
 
==== [[XIX гасыр]] ====
Юл номеры - 200:
[[XVIII гасыр]]ның ахырында Русия революцион [[Францияга]] каршы коалициягә керә һәм [[Наполеон сугышлары]]нда катнаша. [[1805 ел]]ның [[15 сентябрь]]дә — Русия [[Наполеон]]га беренче сугышны игълан итә.
* [[1807 ел]] [[7 июль]] — Русия һәм [[Наполеон]] [[Франса|Франция]]се арасында Тилзит килешүе.
Союзниклар Аурупада җиңеләләр, [[1812 елгы Ватан сугышы|сугыш Русия территориясенә күчә]]. [[Наполеон]]ның [[Мәскәү]]не басып алуына карамастан, сугыш Наполеон армиясенең тар-мар ителү белән тәмамлана. [[1813 ел]]да русурыс армиясе француз гаскәрләреннән [[Алмания]]не азат итә, ә [[1814 ел]]да [[Париж]]ны басып ала.
 
Сугыштан соң Русиягә революцион идеяләре тарала башлаганнар, бу [[декабрьчеләр фетнәсе]]нә алып китерә.
Юл номеры - 210:
[[Александр II]] заманында Русиядә [[крепостной хокукы]] юкка чыгарыла ([[1861]]), һәм тагын берничә либераль реформа үткәрелә.
 
[[РусУрыс-төрек сугышы (1877—1878)|1877—1878 еллардагы русурыс-төрек сугышы]] нәтиҗәсендә Русия составына Карс өлкәсе һәм [[Дунай]] дельтасы кертеләләр, балкан илләре ([[Болгария]], [[Сербия]] һәм [[Черногория]]) бәйсезлеккә ирешәләр.
 
=== [[XX гасыр]] ===
[[XIX гасыр]]ның ахырында — [[XX гасыр]]ның башында Русиядә сәяси партияләр барлыкка килә: [[кадетлар]], [[большевиклар]], [[эсерлар]], һ. б.
 
[[1904]]—[[1905]] елларның [[РусУрыс-япон сугышы]] нәтиҗәсендә Русия [[Сәхәлин]]ның көньяк өлешен һәм [[Курил утравлары|Курил утрауларны]] югалта.
 
=== Совет дәвере ===
Юл номеры - 305:
{{clear}}
=== Милли состав ===
[[Рәсем:Percentage of Russians by region.svg|400px|thumb|right|Русия регионнары буенча русларурыслар саны:<br/><font color="#ff0000">█</font>>80%<br />
<font color="#ff9955">█</font>70—79%<br />
<font color="#ffccaa">█</font>50—69%]]
Юл номеры - 311:
! Милләт || 2002 ел, %<ref name="census2010"/>|| 2010 ел, %<ref name="census2010">[http://www.rg.ru/2011/12/16/stat.html Российская газета. Вот какие мы — россияне. Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>
|-
|[[РусларУрыслар]]||80,64 %||80,90 %
|-
|[[Татарлар]]||3,87 %||3,87 %
Юл номеры - 341:
|[[Осетиннар]]||0,36 %||0,39 %
|-
|[[Белорусларбелоруслар]]||0,56 %||0,38 %
|-
|[[Кабардиннар]]||0,36 %||0,38 %
Юл номеры - 374:
 
== Дәүләт төзелеше ==
[[РоссияРусия Конституциясе|РоссияРусия конституциясе]] буенча, Русия Федерациясе — [[Föderasí|федератив]] демократик дәүләт.
 
Президенты – [[Владимир Путин]].
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Россия