Чирмеш теле: юрамалар арасында аерма

Тау чирмеш теленең ике шивәсе бар:

*'''Тау сөйләше'''

**[[Кузнецово (Таулы Мари районы)|Кузнецов]] сөйләше

**[[Емангаши|Емангаш]] сөйләше

1) '''–ам''' кушымчасын ала торганнары;<br>

2) '''–ем''' кушымчасын кабул итүчеләре.<br>

 

=== Хикәя фигыльләр төрләнеше кушымчалары ===

||нуно лудыт — алар укыр иде (укырга телиләр)<br>нуно ынешт луд — алар укымас иде||нуно возынешт — алар язар иде (язарга телиләр)<br>нуно ынешт возо — алар язмас иде (язарга теләмиләр)

|}

 

=== Сыйфат фигыльләр ===

Президентлан прошенийым '''возышаш'''! — Президентка үтенеч '''язарга кирәк'''!<br>

Тугеже гын композитор шке гыч нимомат '''возышаш''' огыл? — Алайса, композитор үзе берни дә '''язарга тиеш''' түгелме?<br>

 

=== Хәл фигыльләр ===

Төп фигыльдәгедән алдарак башкарыла торган гамәлләрне белдерү өчен, '''-меке''' кушымчасы кулланыла. Аларга тартым кушымчалары да өстәп була. Бу төр фигыльләр татар теленә –гач, -гәч, -кач, -кәч кушымчалы хәл фигыльләр, хәл әйләнмәләре яки иярчен җөмләләр аша тәрҗемә ителә. Мисаллар: '''возымеке мием''' — язгач барырмын; '''сведенийым погымеке, нуно операцийлан ямдылалтыт''' — мәгълүмат туплагач, алар операциягә әзерләнәләр; '''школ гыч толмеке, ачалан полшыза''' — мәктәптән кайткач, әтигә булышыгыз.<br>

Ә менә '''-мешке''' кушымчасы төп фигыльдәгедән соңрак башкарыла торган гамәлләрне белгертү өчен кирәк. Мәсәлән: '''Занятий пыты''мешке'', тыште лийына.''' — Дәрес бет'''''кәнче''''', монда булырбыз. Хәлбуки, мондый хәл фигыльләр татар телендәге -ганчы, -гәнче, -канчы, -кәнче кушымчалы тәңгәллекләр белән тәрҗемә ителә.<br>

 

== Сыйфат ==

Кайвакыт чагыштыру сыйфаты ролен татар телендәге –дан, -дән, –тан, -тән, -нан, -нән исем кушымчаларына тәңгәл килүче '''“деч”''' бәйлеге дә үти: '''Аван шомакше шӧртньӧ дечат шерге.''' — Ана сүзе алтыннан да кадерлерәк.<br>

Артыклык дәрәҗәсен ясаганда да татар теле белән тулы тәңгәллек күзәтелә: '''эн шерге''' — иң кадерле.<br>

 

== Саннар ==

Вакланмаларның санаучысы итеп микъдар саны алына, ваклаучысы итеп — тәртип саны, например: '''ик кокымшо''' — икедән бер, ярты (1/2); '''ик кумшо''' — өчтән бер (1/3); '''ик нылымше''' — дүрттән бер, чирек (1/4); '''кум нылымше''' — дүрттән өч (3/4); '''ноль тичмашат коло вич шӱдымшӧ''' — ноль бөтен йөздән егерме биш (0,25); '''ик тичмашат кум луымшо''' — бер бөтен уннан өч (1,3) һ.б.<br>

Башка сүз төркемнәрендәге кебек үк, килеш буенча төрләнгәндә, барлык саннарның да басым төшмәүче соңгы '''е''', '''о''', '''ӧ''' сузыклары  '''“ы”''' авазына үзгәртелә. Бары тик хәл килешендә генә бу кагыйдә үтәлми, чөнки аның килеш кушымчасы ('''-еш''') үзе басым ала, мәсәлән: '''кумытеш''' — өченчедәге, '''нылымшеш''' — дүртенчедәге.<br>

 

{| class="wikitable" style="text-align:left"

Билгесезлек алмашлыклары '''ала-''' яки '''иктаж-''' кебек билгесезлек кисәкчәләренә сорау алмашлыкларын сызыкча аша ялгап ясала: '''ала-кӧ''' — кемдер; '''ала-мо''' — нәрсәдер; '''ала-могай''' — ниндидер; '''ала-мыняр''' — күпмедер; '''ала-кудо''' — кайсыдыр; '''иктаж-кӧ''' — кемдер (кем булса да); '''иктаж-мо''' — нәрсәдер (нәрсә булса да); '''иктаж-могай''' — ниндидер (нинди була да). Шул ук мәгънәдәге '''кӧ-гынат''', '''мо-гынат''', '''кудо-гынат''' алмашлыклары да кулланыла.<br>

'''''Юклык алмашлыклары''''' да шул ук юл белән, бу очракта '''ни-''' кисәкчәсенә сорау алмашлыклары өстәп ясала: '''нигӧ''' — һичкем; '''нимо''' — һичнәрсә, һични; '''нигӧн''' — һичкемнең (һичкемнеке); '''нимон''' — һичнәрсәнең (һичнәрсәнеке); '''нимогай''' — һичнинди; '''нимыняр''' — һичбер; '''нигудо''' — һичкем (беркем дә түгел); '''иктат''' — һичнәрсә (бернәрсә дә түгел).<br>

 

{| class="wikitable" style="text-align:left"

|}

 

 

{| class="wikitable" style="text-align:left"

Башка сүз төркемнәренең үзгәрешсез булып киткән берәмлекләре дә рәвеш булып хезмәт итә ала: '''йӱдым''' — төнлә; '''телым''' — кыш көне (кышын); '''йолын''' — җәяү (“аяк” сүзенең иялек килеше); '''курымеш''' — мәңгегә (“гасыр” сүзенең хәл килеше).<br>

Рәвешләрнең '''-сек''' һәм '''-нек''' кушымчалары белән ясала торганнары фигыль гамәленең башлангыч мизгелен күрсәтә. Мәсәлән: '''ожно''' — '''ожнысек''' (элек — электән, күптәннән бирле), '''эрдене''' — '''эрденысек''' (иртән — иртәннән бирле), '''кунам?''' — '''кунамсек?''' (кайчан? — кайчаннан бирле?), '''изи''' — '''изинек''' (кечкенә — кечкенәдән үк). Соңгы мисалда '''изинек''' урынына '''изи годсек''' дип no әйтергә мөмкин.<br>

 

== Cинтаксис ==

2) Башкарылыш мөнәсәбәтләре буенча бәйле сүзләр билгеле бер килештә куела: '''Садерлаште кайык-влак мурат.''' — Бакчаларда кошлар сайрый. '''Мый письмам возем.''' — Мин хат язам. Бу очракта, татарчадан аермалы буларак, төшем килеш кушымчасын ялгау мәҗбүри ('''письмам возем''' — хатны язам).<br>

3) Янәшәлек бәйләнеше: '''кугу армий''' — зур армия; '''вич книга''' — биш китап.<br>

 

== Әдәбият ==

 

== Чыганаклар ==

*http://grammar.marlamuter.com

 

== Тышкы сылтамалар ==

 

== Искәрмәләр ==

 

{{Русия телләре}}{{Фин-угыр телләре}}

[[Төркем:Чирмеш теле]]

[[Төркем:Фин-угыр телләре]]